M. M. Musayev
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.2.1. Ümumtürk mәtninin konseptual-intellektual mahiyyәti
- 3.2.2. Azәrbaycan türk mәtninin üslubi-linqvistik tәhlili
265
mәhdudlaşmır. Mәntiqi, psixoloji vә linqvistik aspektlәrin bütövlüyü vә onların bir yerdә dәyәrlәndirilmәsi mәtnin hәm leksik-qrammatik özәlliklәrini, hәm dә üslubi kompozisiya quruluşunu tәfәrrüatlı olaraq müәyyәnlәşdirmәyә kömәk edir. Filologiya elmindә klassik üslubiyyat anlayışı әdәbi dilin bәdii, elmi, publisistik, işgüzar, epistolyar vә s. funksional üslublarının müәyyәnlәşdirilmәsinә görә bilinir. Bu üslublar әdәbi dil materialları әsasında konkret dil-nitq vasitәlәrinә, mәşhur yazıçıların yaradıcılıq vә ayrı- ayrı mәtbu orqanların dil-üslub özәlliklәrinә әsasәn tәdqiq olunur. Mәtn üslubiyyatı qavramı isә, hәr şeydәn öncә, konkret bir mәtnә vә ya mәtnlәrә vә mәtnlәrarası әlaqәlәrә görә öyrәnilir. Sözügedәn qavram mәtnә vә mәtni ifadә edәn sözlü vә sözsüz dil vә özәl mәtnqurucu işarәlәrә әsasәn açıqlanır. Günümüzdә bәdii mәtn daha çox intertekstual kontekstdә mәntiqi, psixoloji vә fәlsәfi yönlәriylә yazıçı dünyasının vә yaradıcı tәxәyyülün bir reallığı olaraq işıqlandırılır.
Bütövlükdә ümumtürk, ayrılıqda isә Azәrbaycan bәdii mәtninin nüvәsini vә bir milli mentalitet fenomeni olaraq var ola bilmә әsasını öncә әski şaman-türk vә göy tanrı inancı, sonra isә türk-islam, tәsәvvüf vә çağdaş mәdәniyyәt tәrkibli, monoloji, dialoji vә ritmik sәciyyәyә malik olan nәql etmә vә ya anlatım hadisәsi tәşkil edir. Qopuza vә saza söykәnәn şifahi xalq әdәbiyyatı örnәklәri, ümumxalq dilinin müxtәlif şәkillәri, dialektlәri vә şivәlәri hәmin konseptual-intellektual mahiyyәtdәki böyük makromәtnin konkret ifadә vasitәlәridir. Yunus İmrә, M. P. Vaqif, Aşıq Әlәskәr, Mәhtimqulu, Әhmәt Yәsәvi, Hacı Bektaş Vәli, Cambul, Manas, Kitabi-Dәdә Qorqud kimi real vә әfsanәvi tarixi-әdәbi şәxsiyyәtlәrin dilindә müşahidә edilәn türkcә tәhkiyә vә ya anlatım tәrzi, bәdii üslub sonrakı türk dil-danışıq mәtninin dә әsasında durur. Türkcә yazılan divan әdәbiyyatı, mәsәlәn, Nәsimi, Füzuli vә Nәvainin dili dә türk әdәbi mәtninin formalaşmasında çox böyük rol oynamışdır (Musaoğlu 2011: 32). Belәliklә, başlanğıcda xalq yaradıcılığı, sonralar isә yazılı әdәbiyyat olaraq da inkişaf edәrәk günümüzә qәdәr gәlәn böyük ümumtürk әdәbi mәtni әslindә şifahi vә ya yazıya alınan vә yazılı mәtn olaraq iki qolu ilә özünü göstәrir. Bununla da hәmin mәtn çağdaş filologiyada ümumi mәtn dilçiliyi, qrammatikası vә üslubiyyatı vә ya mәtni tәşkil edәn dil-danışıq faktlarının mәtnquruculuğundakı tәşkili, ierarxik әlaqәlәri vә münasibәtlәri baxımlarından yeni әdәbi-linqvistik tәhlil metodları ilә öyrәnilir.
Ümumtürk әdәbi mәtninin tәşkilindә әsas linqvistik amillәrdәn biri sәviyyәsindә MSB özünü göstәrir. MSB bir kommunikativ dil-danışıq bütünlәşmәsi vә ya kәsiyi olaraq sәrhәdlәrinin, funksional xarakterli kompozisiyasının, formal mәtnqurucu göstәricilәrinin vә mәna özәlliklәrinin üslubi baxımdan öyrәnilmәsi ilә dә seçilir. O, aşağıda bәhs edәcәyimiz “mәtnlәrarası kontekstdә gerçәklәşәn üslubiyyat” (Seçdirmә bizimdir- M. M.) baxımından işıqlandırılması ilә isә retprosperspektivel vә interospektivel aspektlәrdә araşdırma-öyrәnilmә sәciyyәsi daşıyır. 266
XIX yüzilin әvvәllәrindәn etibarәn öncә heca, sonra isә sәrbәst şeirlә vә nәsrlә yazılan, yeni bir nәql etmә hadisәsinә vә ya dil-danışıq sisteminә söykәnәn müasir türk әdәbi dillәri ortaya çıxır. Bunlar müәyyәn milli vә etnik özәlliklәri ilә daha çox sayılarda vә әdәbi-filoloji istiqamәtlәrdә tәşәkkül tapır. Bu türk әdәbi dillәri bir-birindәn başından etibarәn hәm dә üslubi- sintaktik özәlliklәri ilә fәrqlәnir. Bununla da istәr makromәtn, istәrsә dә mikromәtn sәviyyәlәrindә gerçәklәşәn üslubi-leksik, üslubi-frazeoloji, üslubi-qrammatik vә üslubi-sintaktik yarımsistemlәr bütünü yaranır. Vә getdikcә dә bu bütünün uyğun mәtnlinqvistik kateqoriyaları müәyyәnlәşir. Ayrı-ayrı müәlliflәrin ümumi vә konkret dil-üslub vә nәhayәt günümüzdә isә sinxronik vә diaxronik xarakterli “mәtnlәrarası (intertekst vә intertekstual) üslubi kontekst”dә (Seçdirmә bizimdir-M.M.) gerçәklәşәn yeni fәrdi-intellektual yaradıcılıq üslubları ortaya çıxır ki, bunlar da çağdaş әdәbiyyatşünaslıq elmindә postmodernist üslublar vә ya әdәbi cәrәyanlar olaraq sәciyyәlәndirilir. Bu vәziyyәt MSB-nin indiyә qәdәrki tәdqiqinin vә onun bir kommunikativ dil- danışıq bütünlәşmәsi vә ya kәsiyi olaraq sözügedәn fәrdi-intellektual üslublarda işlәnilmәsinin konseptual olaraq dәyәrlәndirilmәsini şәrtlәndirilir. Vә hәmin dәyәrlәndirilmә isә daha geniş bir әdәbi-filoloji kontekstdә aparılır.
XX yüzildә sözügedәn әdәbi dillәrdә vә onların mәtnlәrindә güclü bir tarixi-filoloji dәyişmә prosesi başlayır. XXI yüzildә isә ümumtürk әdәbi mәtni artıq nәtnlәrarası әlaqәlәr kontekstindә inkişaf edәrәk formalaşır. Azәrbaycan türk әdәbi mәtnindә, tarixi vә müasir mәtnlәrarası kontekstdә gerçәklәşәn konseptual-intellektual mahiyyәtli nәql etmә hadisәsinin ilk örnәklәri ortaya çıxır. Sözügedәn örnәklәri Kamal Abdullanın әsәrlәrinin makromәtnlәrindә dә müşahidә edә bilәrik. Mәsәlәn, “Yarımçıq әlyazma” romanında әsәrin süjet xәttini tәşkil edәn yarı mifoloji, әdәbi-tarixi sәciyyәli hadisәlәr vә novellavari gedişatlar yazıçının kәndinә mәxsus bir Oğuz türkcәsi ilә nәql edilir. Daha doğrusu, XI-XIV yüzillәrdә Anadolu-Qafqaz coğrafiyasında işlәnilәn Oğuz türkcәsi ilә günümüz Azәrbaycan türkcәsi arasında konseptual- linqvistik sәciyyәli әdәbi paralellik qurulur. Belә bir konseptual-intellektual açıqlanma gerçәkliyi vә әdәbi-linqvistik paralellik epik vә nağılvarı sәciyyәli söylәm-diskurs anlatımı vә ya şifahi nәql etmә hadisәsi әsnasında hәyata keçirilir. Mәsәlәn, Kamal Abdullanın “Yarımçıq әlyazma” romanı mәtninin anlatımına epik sәciyyәli müәllif nәql etmәsi ilә gerçәklәşәn bir bәdii açıqlanma xasdır. Müәllifin bәdii dünyasını vә tәxәyyülünü tәşkil edәn qavramlar qәdim Oğuz-Türk arxetipik qәhrәmanları vә sonraki Şah İsmayıl Xәtai bәdii yaradıcılığı vә dövlәt fәaliyyәti sәhnәlәri ilә bağlantılıdır. Vә bunlar günümüz gerçәkliklәri ilә konseptual bir paralellik tәşkil etmәkdәdir. Milli-mәnәvi dәyәrlәri ifadә edәn hәmin qavramlar öncә müәllif tәxәyyülündә dәrk olunur, bәdii-semiotik bilgi vә intellektual bilik olaraq oxucuya ötürülür. Mәhz hәmin qavramlardan hәrәkәtlә müxtәlif dil-üslub vasitәlәri vә konkret mәtnqurucu faktorlarla koqnitiv- konseptual müstәvidә Türk, İslam vә Azәrbaycançılıq tәfәkkürü fenomeni açıqlanır. Yazıçının “Sehrbazlar dәrәsi” әsәrinin mәtnindә isә anlatım nağılvarı bir üslubla yerinә yetirilir. Daha doğrusu, hәr iki әsәrin mәtnindә fonetik, morfoloji, leksik vә frazeoloji dil-danışıq vasitәlәri XI- XIV vә XX-XXI yüzillәr arasında mövcud olmuş ümümtürk mәtnlәri arası tarixi kontekstin konseptual-intellektual mahiyyәtinә vә dil-danışıq üslubuna uyğun olaraq işlәnilir. Söz birlәşmәlәri, cümlә vә mürәkkәb sintaktik bütövlәr isә sözügedәn mәtnlәrdә dialoji-çәrçivәli kontekstual sıralanma, tәkrarlı vә qafiyәli ümumtürk mәtninin sintaktik bütövdәn-bütövә açılımı arxetektonikası әsasında qurulur. Mәtn üslubiyyatı, hәr şeydәn öncә, hәr hansı bir mәtnin yazıldığı dilin dil-danışıq potensialına görә öyrәnilir. Bir mәtnin başqa bir qohum olmayan dilә çevrilmәsi nәticәsindә isә hәmin mәtnin üslubi özәlliklәrinin tәrcümә nәzәriyyәsi vә praktikasına görә araşdırılması
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|