M. M. Musayev

283 

 

-

Yol vә yolun sonu vә ya heç bitmәyәn yol;

 

-Ruh, ruhun 

özü vә

 

gözü;

 

-

Tәnhalıq; tәklik vә tәkcәnәlik

43

; 

-

Sirr vә sirr içindәlik

, 

mübhәmlik, görünmәzlik

 

vә ya

 

bilinmәzlik;

 

-

Qәriblik vә yalnızlıq;

 

-

Xatirә, anı, unutqanlıq vә unutmağa kimsә yox

luq; 

-Oyun 

vә oyunbazlıq

; 

-

Günah

 

vә günah içindәlik

; 

-Qisas 

vә qisasçılıq

; 

-

Sufilik vә tәsәvüff;

 

-

Mif  vә  tarix;  mifin  vә  ya  tarixin  Kamal  Abdulla  tәbiri  vә  bәdii  açıqlaması

 

ilә 

tәkcәnәlәşdirilmәsi

 

vә ya konseptual kontekstdә fәrdilәşdirilәrәk yozumlanması

; 

-

Azәrbaycançılıq

 

vә  Türkçülük

 

müstәvisindә

 

etnik  müәyyәnlik  vә  milli 

kimlik 

anlayışları  vә 

bunun

la  bağlı  olaraq

 

Türk  dili, 

Az

әrbaycan  dili,  Türkcә,  Azәrbaycan 

Türkcәsi, Türkiyә Türkcәsi qavrayışları.  

 

Kamal  Abdulla  m

әtnindә  yer  alan  vә  artıq  әdәbiyyatşünaslığımızda  da  fәrq 

edilәn  bәzi  ümumi  qavramlaşdırmalar  isә  daha  çox  bilvasitә  vә  ya  bәşәri  sәciyyәlidir

. 

Onlar 

intertekstual  meta  kontekstdә  müәllifin  әlavә  etdiyi  mәntiqi

-

fәlsәfi  çalarlarıyla 

seçil

ir. Bunlara 

isә 

a

şağıdakılar aid edilә bilәr: 

 

“

-

Hәyat vә ölüm; 

 

-

Әdәbi vә 

fani; 

-

Rәbbani vә әrzani;

 

-

Ruh vә 

cisim; 

-

İdeal vә gerçәk;

 

 -

Batin vә 

zahir; 

 -

Azadlıq vә zәrurәt; 

 

-

Fәrd,  cәmiyyәt

,  toplum 

vә  nәhayәt  şair

-

hökmdar”  qavramlaşdırmaları”  (Hacılı

 

2010: 61). 

Kamal Abdulla m

әtni vә onun paradiqmatik sistemi çağdaş әdәbi

-

bәdii prosesdә 

әdibin müasiri olduğu digәr yazıçıların әdәbi

-

bәdii yazılarından

 

xeyli dәrәcәdә fәrqlәnir. 

Hәmin  mәtn  mәhz  qavramların  yazıçının  tәxәyyülündә  anlamlandırılması  vә 

tәfәkküründә  fikir  vә  düşüncә  komponentlәrinin  konseptual  çәrçivәlәri  vә  mürәkkәb 

obrazları olaraq formalaşdırılması özәlliklәrinә görә başqalarının mәtnlәrindәn seçilir. Bu 

qavramların  özәl  mәtn  işarәlәri  vә  onların  ana  dili  ilә  homojen  olaraq  ifadәsi  isә 

sözügedәn  mәtnin,  yuxarıda  göstәrildiyi  kimi,  әn  orijinal  mәtnyaradıcı  cәhәtlәrindәndir

. 

Bu böyük mәtnin sintaqmatik ierarxiyası vә  ya funksional olaraq ifadәsi isә sözügedәn 

qavramların  özәl  mәtn  işarәlәrinin  vә  ana  dilinin  әn  müxtәlif  әdәbi

-

bәdii  formalarda  vә 

janrlarda  işlәnilmәsilә  müәyyәnlәşir.  Mәsәlәn,  tezis,  elmi  monoqrafiya,  dәrs  vәsaiti, 

mәqalә;  roman,  hekayә,  povest,  pyes,  şeir,  qissә,  esse  vә  s.  olaraq.  Sözügedәn 

                                                 

43

 Sözügedәn leksik vahid yazıçının leksikonuna mәxsus olan bir sözdür.  Tәnha olma vә tәk olma durumunu ifadә 

etmәkdәdir.  Müәllif  hәr  halda  sözügedәn  kәlmәni  insana  mәxsus  özәl  bir  ruh  dünyasını  ifadә  etmәk  vә    hәmin 

dünyanı ayrıca bir fenomen sәviyyәsindә dәrindәki vә üzdәki quruluşları ilә qavramlaşdırmaq üçün işlәtmişdir. İstәr 

sözügedәn  kәlmә,  istәrsә  dә  müәllifin  dilinә  mәxsus  olan  digәr  oxşar  söz  vә  ifadәlәr  bütövlükdә  postmodernist 

tәhkiyәnin,  ayrılıqda  isә  Kamal  Abdulla  bәdii  mәtninin  orijinal  bir  konseptual-mәtnlinqvistik  özәlliyi  olaraq 

qiymәtlәndirilmәlidir. Әslindә bәnzәri söz vә ifadәlәr ayrıca bir filoloji-linqvistik araşdırmanın konkret mövzusu ola 

bilәcәk bir sәviyyәdәdir.  

 

---

284 

 

metamәtndә  yuxarıda  göstәrilәn  janrların  әdәbi,  bәdii,  texniki,  semiotik  vә  işarәvi 

mәtnqurucu potensialından maksimum dәrәcәdә istifadә olunur. 

 

  

Yuxarıda  göstәrilәn  vә  nisbi  olaraq  bilvasitә  vә  bilavasitә  sәciyyәl

i  qavramlar 

olara

q tәsniflәndirilәn qavrayışlar  sıralanması  yazıçı tәrәfindәn

 

bütövlükdә dәrk olunur. 

 

Y

azıçının  tәfәkküründә

 

müәyyәnlәşәn  bәdii  qavramlar  dünyasının  xәritәsi  “Unutmağa 

kimsә yox” romanı

 

mәtnindә, әsasәn, üç ana tәmәlә vә ya әsasa dayanılaraq çәkilir. Bu 

әsaslar, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, aşağıdakılardan ibarәtdir:

 

-

Paralel dünyalar;

 

 -

Möhtәşәm ahәng; 

 

-

Hadisәlәrin üfüqü…

 

 

Bәs  paralel  dünyalar,  möhtәşәm  ahәng  vә  hadisәlәrin  üfüqü  qavrayışları  nә 

demәkdir?!  Bunlar  nәyi  ifadә  edir? 

B

ütün  bunları,  tәbii  ki,  әsәrin  ümumi  süjet

-fabula 

xәttini  tәşkil  edәn  böyük  vә  kiçik  hadisәlәrin,

 

müxtәlif  tarixi  gedişatların  vә  bunlara 

paralel  olaraq  da 

әsәr

 

qәhrәmanlarının  daxili

-

psixoloji  dünyasının

  tematik-

bәdii  açılımı 

prosesindә anlamaq mümkündür. 

 

Rom

andakı hadisәlәr öncә şәhәrdә baş verir.

 

“Dil vә tәfәkkür İnstitutu”nda baş 

verәnlәr  canlandırılır  vә  Professor,  Patriarx,  Zabitә  xanım,  Vahid  müәllim,  Nәriman 

müәllim,  Ayxan  Әlәkbәrov  vә  digәr  yaddaqalan  bәdii  obrazlar  yaradılır.  Sonra  hәmin 

hadisәlәr  bir

 

dağ  kәndindә,  yәni  ikinci  parallel  dünyada  cәrәyan  edir.  Bәhram  dayı, 

Mübariz kişi, Gülsüm vә s. obrazlar da bu bölmәdә yer alır. Hadisәlәrin inkişafının orta 

әsrlәr dövrü bundan sona başlanır. Bu üçüncü paralel dünyadır. Burada Mirzә Pirqulu, 

Әliqumral yüzbaşı, Mir Hәsәn vә mifik qurd obrazı vardır. Sonra

 

bu qat üzәrindә parallel 

dünyaların dördüncüsü “yuxu müstәvisi”ndә (Әliyev

  2011

) ortaya çıxır. Әn  son parallel 

dünya olaraq isә qәdim yunan miflәri, Troya müharibәsi, nifaq alması ilә bağlı hadisәlәr 

vә qәhrәmanlar qәlәmә alınır. 

 

Belәliklә,  roman

 

mәtnindә  әsәrin

 

süjet

-

fabula  xәttini  tematik  olaraq  tәşkil  edәn

 

hadisәlәrin  gedişatının  әsas  etibarilә  retrospektiv  vә  ya

 

bu  gündәn  keçmişә  doğru 

davam  edәn 

bir 

inkişaf  projeksiyası  izlәnilir.  Ancaq

 

romanda  müxtәlif  gedişatların 

prospektiv vә ya olay vә fenomenlәrin bu günә,

 

gәlәcәyә vә interospektiv vә ya 

olay v

ә 

fenomenlәrin milli “öz”ә,

 ment

alitetә görә

 

bәdii qavramlar dünyası olaraq tәsvir olunması 

da  diqqәti  çәkir.  Hadisәlәrin  üfüqü  isә  istәr  retrospektiv  vә

 

prospektiv,  istәrsә  dә

 

interospektiv projeksiyalarda vә ya görünümlәrdә

 

izlәnilәn hәr cür inkişafın nәticәlәrinin 

göründüyü vә dolğun anın grçәklәşdiyi sәrhәddir. Möhtәşәm ahәng bütün bunları eht

iva 

edәn düzәndir. Bu sistemi

 

düzәnlәyәn isә İlahi

 

mәntiq vә ya tәqdiri

-

İlahidir.

 

 

3.4.1. “Unutmağa kimsә yox” romanında semasioloji vә semioti

k 

işarәlәr

    

İnsan  beynindә

 

dil  vasitәsilә  ayrılıqda  müxtәlif  mәlumatlar,  mövzular,  prototiplәr, 

sxematik  çәrçivәlәr,  tәsvirlәr,  tәsәvvürlәr,  illuziyalar,  allüziyalar  vә  s.,  bütövlükdә  isә 

dünyagörüşü vә bilik sәviyyәlәri әks olunur. Bütün bunlar dәrk etmә//şüur//tәfәkkür müstәvisindә 

konseptual-iradi olaraq hafizәdә yenidәn işlәnilir, orada eninә vә boyuna görә ayrı-ayrı yığılır vә 

ya  yığımlanır.  İntellektual-konseptual  sәciyyәli  hәmin  “yığılmalar  vә  ya  yığımlanmalar” 

(Seçdirmә bizimdir-M. M.) elmdә indi artıq insan biliyi vә düşüncәsinin üst vә alt sәvviyyәlәri 

olaraq tәniflәndirilir. Sözügedәn tәsniflәndirmәlәr vә ya qavramlaşdırmalar müasir sosial elmlәrә 

dair tәdqiqatlarda koqnitiv elmin vә ya koqnitologiyanın araşdırma-öyrәnilmә prinsiplәrinin cәmi 

kimi dәrk olunur. Sintetik vә sinerjik sәciyyәli koqnitiv elmdә üst qavramlar vә kateqoriyalar ilә 

alt  qavramlar  vә  kateqoriyalar  bir-birilә  bağlantılı  vә  sistematik  olaraq  öyrәnilir.  Bu  baxımdan 

---