131
2.2.1. Әrәb dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış qrammatika kitabları
Türkologiyada sözügedәn dilçilik mәktәbi әnәnәlәrinә görә yazılmış ilk qrammatika
kitabı, yuxarıda da göstәrildiyi kimi, Mahmud Qaşqarlının hәlәlik bizim әlimizә gәlib çatmayan
“Kitabü cevahirü’l nahv fi lûgati’t-Türk” adlı orta әsrlәrdә itmiş olan mәşhur әsәridir. Bu kitab
dönәmin türk lәhcәlәrinin qrammatikası haqqındadır vә әldә olan bilgilәrә görә müqayisәli
metodla yazılmışdır (Caferoğlu 1984:192).
Әlbәttә, sözügedәn qrammatika kitabı әgәr itmәsәydi vә ya XI-XII yüzillәr Türk Dünyası
keşmәkeşlәrindә itirilmәsәydi, bu gün türkoloji dilçiliyin inkişafı tarixindә çox önәmli bir elmi-
linqvistik mәnbә olaraq yer alacaqdı. Bu gün isә hәmin itmiş qrammatika kitabının tapılması
türkologiyanın vә türkoloji dilçiliyin tarixindә büyük bir elmi-linqvistik hadisә olardı. Buna görә
dә Türk Dünyası Avrasiya Yazarlar Birliyi Tәşkilatı kitabın tapılıb ortaya çıxardıla bilmәsi üçün
xüsusi bir pul mükafatı tәsis etmişdir. Bu pul mükafatı beş min mәblәğindәki Amerika
dollarlından ibarәtdir vә kitabı tapıb ortalığa çıxardan şәxsә verilәcәkdir.
Mahmud Qaşqarlı XI yüzildә qәlәmә aldığı vә bizә gәlib çatan “Divanü Lüğәt-it Türk”
(1992) adlı digәr әsәri ilә ayrılıqda ümumtürk dilinin fonetikası vә qrammatikasının, bütövlükdә
isә onun leksikoqrafiyasının elmi-praktik olaraq öyrәnilmәsinin әsasını qoymuşdur. Sözügedәn
lüğәtdә dönәmin ümumtürk dilinin vә dialektlәrinin leksikoqrafik tәrkibi ilә bәrabәr, onun
fonetikası vә qrammatikasına dair ümumi biblioqrafik mәlumatlar vә biliklәr, müәyyәn linqvistik
xarakterli qeydlәr dә sәtraltı olaraq yer almışdır (Дeмирчизадe 1972: 33-36). Belә ki, hәmin
lüğәtdә dönәmin türk dialektlәrinin müxtәlif qruplarında samitlәrin söz başındakı (anlautda),
ortasındakı (inlautda) vә sonundakı (auslautda) fәrqli morfoloji vәzifәlәri göstәrilmiş vә bununla
da onların orijinal fonomorfoloji funksiyaya malik olduğu daha XI yüzildә
müәyyәnlәşdirilmişdir. Kitabda adların köklәrdәn vә gövdәlәrdәn әmәlә gәldiyi dә qeyd
olunmuşdur (Кoнoнoв 1972: 13-14). Belәliklә, Mahmud Qaşqarlının sözügedәn lüğәtindә
sistematik olmasa belә, ümumtürk dilinin әsas qrammatik kateqoriyaları haqqında müәyyәn
biliklәr vә ciddi linqvistik müşahidәlәr yer almaqdadır (Курышжанoв 1972: 53-58;
Дeмирчизадe 1972: 35).
Mahmud Qaşqarlının “Divanü Lüğәt-it Türk” adlı kitabı dönәmin әrәb dilçiliyi Kufә
mәktәbinin әnәnәlәrinә әsasәn müqayisәli olaraq yazılmışdır
26
. Türkoloji dilçiliyin tarixindә bu
26
Sözügedәn dilçilik mәktәbindә ümumi dil nәzәriyyәsinin vә onun әsas qayda-qanunlarının müәyyәnlәşdirilmәsindә
sadәcә bir dilә vә ya әrәb әdәbi dilinә (Qurani-Kәrimin әrәbcәsinә) әsaslanmırdılar. Hәmin dilçilik mәktәbindә
dönәmin bütün mövcud әrәb dialektlәri dә әsas olaraq götürülürdü. Bunun әksinә olaraq dönәmin Bәsrә dilçilik
132
kitabın yazılması ilә müqayisәli-tәsviri vә ya müqayisәli-tutuşdurmalı dilçilik yöntәminin dә
әsası qoyulmuşdur.
Әrәb dilindә yazılmış lüğәt-qrammatika kitablarının bir çoxu türk vә әrәb soylu müәlliflәr
tәrәfindәn әrәblәrә türk dilini öyrәtmәk mәqsәdilә qәlәmә alınmışdır. Türkoloji dilçilikdә
sözügedәn әsәrlәri müәlliflәri mәlum olan vә olmayan lüğәt-qrammatika kitabları olaraq iki
qrupa ayırmaq olar. Müәlliflәri mәlum olan vә türkoloji dilçilikdә haqqında çox bәhs edilәn
әsәrlәrdәn aşağıdakıların adlarını çәkmәk olar:
-Zәmahşәrinin “Mukaddimetü’l-Edeb” adlı әsәri;
-Әbu Hәyyanın “Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk” adlı әsәri;
-İbn-i Mühennanın “Hilyetü’l-Lisân ve Hulbetü’l-Beyân” adlı mәşhur lüğәti;
-Cәmalәddin Әbû Mәhәmmәd Abdullah әt-Türkinin “Bulgatü’l-müştak fî Lugati’t-Türk
ve’l-Kıpçak” adlı әsәri;
-Molla Sâlihin “Eş-Şüzûr-üz-Zehebiyye vel-Kıtai’l-Ahmediyye fil-Lûgat-it-Türkiyye”
adlı әsәri,
Anonim yazarların әrәb dilindә yazdığı sözlük-gramer kitablarından ise aşağıdakılar
göstәrilә bilәr:
-“Codex Cumanıcus” adlı әsәr;
-“Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye” adlı әsәr;
- “Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mogolî” adlı әsәr;
-“Ed-Dürretü’l-mudîa fi’l-Lugati’t-Türkiyye” adlı әsәr;
-“El-Kavâninü’l-külliye li-Zabatı’l-Lugati’t-Türkiyye” adlı әsәr.
Belәliklә, XI-XVIII yüzillәrdә klassik türk әdәbi dillәrinә vә lәhcәlәrinә dair yazılan
lüğәt vә qrammatika kitabları әrәb dilindә, bәzәn türk, әn çox Osmanlı Türkcәsi vә başqa xarici
dillәrdә dә işıq üzü görmüşdür.
Bu kitablar әsas etibarilә qıpçaq, oğuz, karluq-uyğur vә qismәn dә digәr türk әdәbi
dillәri vә dialektlәrinә aid olaraq hazırlanmışdır. Sözügedәn kitablarda hәmin dillәrin fonetikası
vә qrammatikasına dair bölmәlәr, kiçik lüğәtlәr (qlossarilәr) vә bәzәn dә müxtәlif mәzmunlardakı
ayrı-ayrı әdәbi mәtnlәr yer almışdır (Caferoğlu 1984:192-193; Hacıeminoğlu 1997: 15-19). Elә P.
mәktәbindә isә sözügedәn nәzәriyyәnin vә onun qayda-qanunların müәyyәnlәşdirilmәsindә әsas etibarilә әdәbi dilә
dayanırdılar.
133
M. Melioranskinin yuxarıda göstәrilәn “Әrәb filoloqu türk dili haqqında” (1890) adlı әsәrindә dә
bir vaxtlar müәllifi mәlum olmayan oxşar qrammatika kitablarının fonetik, morfoloji, qismәn dә
sintaktik özәlliklәridәn vә lüğәt tәrkibindәn geniş bәhs edilmişdir. Bu kontekstdә ayrılıqda saitlәr
vә samitlәr sistemi; isim, sifәt, say, feil, әdat vә bütövlükdә isә nitq hissәlәri vә onlara aid olan
hal, növ, zaman vә s. qrammatik kateqoriyalar işıqlandırılmışdır. Vә samitlәrin sözün başında,
ortasında vә sonunda gәlmәsi, feli sifәtlәrin vә feli bağlamaların sintaktik vәzifәlәri kimi
funksional özәlliklәr dönәmin tükoloji vә linqvistik diskurs ortamında öyrәnilmişdir.
Sözügedәn kitablarda türk dilinin әrәb vә fars dillәrindәn fәrqlәnәn dil özәlliklәri ayrıca
olaraq göstәrilmişdir. Türkcә vә ya ümumtürkcә sözlәrә, atalar sözlәrinә vә frazeoloji ifadәlәrә,
әn müxtәlif deyimlәrә dә hәmin kitablarda çox geniş yer verilmişdir. Morfologiya bәhsi әrәb
dilçiliyi әnәnәlәrinә görә feil//ad//әdat quruluşu müstәvisindә digәr nitq hissәlәrinin
özәlliklәrini dә bu vә ya digәr şәkildә ehtiva etmәklә işıqlandırılmışdır. Bununla bәrabәr,
ümumtürk dilinin bәzi sintaktik özәlliklәri dә elә eyni bölümdә açıqlanmışdır (Kitâb-ı Mecmû-ı
Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Muğalî: 2000; Kadrı: 2002 vә s.).
2.2.1.1. Zәmahşәrinin “Müqәddimәtül-әdәb” adlı әsәri