17
inkişafı әsasında insan biliyinin dil vasitәsilә modellәşdirilmәsini isә informasiya texnologiyaları
linqvistikası yerinә yetirir (Bilgisayar Destekli Dil Bilimi Çalıştayı Bildirileri 2006).
Dilçiliyin kateqoriyalara dayalı elmi әsası gözlә görünәn bir şәkildә genişlәnmişdir. Hәll
edilәcәk problemlәr araşdırıcılardan sadәcә dilçiliyi vә uyğun sahәlәrini deyil, fәlsәfә, dәrketmә
nәzәriyyәsi, mifologiya, folklor, tarix, psixologiya, antropologiya kimi digәr sosial elmlәri dә
daha dәrindәn bilmәyi tәlәb edir. Buna görә dә, müxtәlif dillәrә dair ontoloji sәciyyәli
araşdırmalarda tәtbiq olunan әn yeni linqvistik yöntәmlәr konseptual olaraq formalaşdırılır vә
koqnitiv linqvistikanın tәtbiqi sahәlәri dә buna bağlı olaraq genişlәndirilir (Маслова 2004;
Андреева 2004).
Günümüzdә çağdaş izahı ilә insan intellektinә vә bir bütün kimi dәrk edilәn tәcrübәsinә
dair mücәrrәd vә konkret qavramların birlәşdirilә bilәn alt kateqoriyalarla fәrqli açıqlanmalardakı
tәsviri işini koqnitiv linqvistika yerinә yetirir. Belә ki, insana mәxsus sitәm vә ya giley-güzar
etmәk, tәәssüf, niyyәt, istәk, sәbәb, mәqsәd, dәyәrlәndirmә, sevgi, sevinc kimi semantik sahәlәr
gerçәk prototiplәri ilә müәyyәnlәşdirilir. Hәmin kontekstdә mәhәbbәt-acıma vә ya sevgi-nifrәt
kimi linqvistik qavramlar konkret diskursiv variantları ilә dә göstәrilir.
Mәlum olduğu üzrә, dünyanın konkret vә mücәrrәd obrazları (mәsәlәn, su pәrisi,
tәpәgöz, kentavr kimi) insan şüurunda dünyanın dil xәritәsi kimi koqnitiv-konseptual xarakterli
görmә, hiss etmә, dadma, eşitmә vә oxuma dәrketmә vasitәlәri ilә әks olunur. Bütün bunlar insan
şüurunda vә tәfәkkürdә ilk mәrhәlәdә tәhtәlşüur olaraq müәyyәnlәşir. Hәmin obrazlarla dünyanın
ümumi dil xәritәsi vә konkret dil kateqoriyaları arasındakı ierarxik әlaqәlәr isә günümüzdә
koqnitiv linqvistikada araşdırılır. Daha doğrusu, sәs, morfem, söz, deyim vә mәtn komponentlәri
sıralanmaları dil-danışıq vahidlәri olaraq fonetik, morfoloji, sintaktik, leksik vә frazeoloji
sәviyyәlәri ilә yenidәn kateqoriyalaşdırılır. Bunun nәticәsindә toplum, fәrd-danışan, verilәn-
informasiya vә yozumlayıcı-dinlәyәn kimi diskurs faktorları ilә gerçәklәşәn konseptual sxemlәr
dә bu gün artıq konkret dil faktları ilә qurulur. Hәtta daha geniş bir “konseptual müstәvi”dә
subyektivlik//obyektivlik dәyәrlәri müqayisә edilir. Subyektivliklә әlaqәdar ayrıca bir dil
mәrkәzçiliyi vә ya “eqoizmi”, bir başqa sözlә hadisә vә faktların dәyәrlәndirilmәsindә mәzmun
vә ifadә baxımından digәr sosial әsaslarla müqayisәdә “dil daşıyıcısı”na dayalılıq nәzәriyyәsi
yaradılır (Мурясов, Самигуллина, Федорова 2004).
Koqnitiv linqvistikada insan faktoru çox vaxt çağdaş sosial elmlәrin ümumi bir elmi
araşdırma әsası sәviyyәsindә dә irәli çıxarılmaqdadır. Belә bir araşdırma әsası isә insan
18
intellektinә söykәnәn dil bağlılıqlarının bundan sonra dünyanın dәrk edilmәsindә bir başlanğıc
nöqtәsi yerindә araşdırılacağının siqnallarını vermәkdәdir.
Son 20-30 il içәrisindә müәyyәnlәşәn koqnitiv linqvistika yöntәmlәri ilә yeni dil
gerçәklәri öyrәnilir. Bunları isә dil formalaşmaları ilә konkret olaraq obyektlәşdirilәn vә insan
tәfәkküründә özәl quruluşları ilә mövcud olan çevrәlәri, çevrәlәnmәlәri, sәhnәlәri vә s. tәşkil
edir. Bu baxımdan dilin bilavasitә gerçәkliyi vә ya varlığı deyil, insan hafizәsindәki konseptual
tablonu әks etdirdiyi dә deyilә bilәr (Гуреев 2005). Bu fikir koqnitiv linqvistikanın tarixindә ilk
dәfә olaraq 1984-cü ildә ifadә edilmiş vә dilin insan hafizәsindә konseptual olaraq projeksiyalar
halına gәtirilmiş biliklәr sistemindәn ibarәt olduğu vә bu biliklәri әks etdirdiyi göstәrilmişdir
(Jackendolff 1984).
Sözügedәn mövzular mahiyyәtcә yeni olan koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika vә
kompüter-mühәndis linqvistikası anlayışları müstәvisindә araşdırılır. Buna görә dә, yuxarıda
göstәrildiyi kimi, mәtndә yeri gәldikdә “istiqamәt” sözünün yerinә “yönüm”, “metod” sözünün
yerinә isә “yöntәm” kәlmәlәri işlәdilmişdir. “İstiqamәt” sözü әrәb, “metod” sözü isә fars
mәnşәlidir. Ancaq ikincilәr türk mәnşәli olsa da, bütün bu kәlmәlәr hamısı birlikdә dilimizdә
işlәnilәn sinonim sözlәr kimi dә qiymәtlәndirilә bilәr.
Bәs koqnitiv linqvistika vә kompüter-mühәndis linqvistikası elmi-linqvistik anlayışları
vә buna bağlı olaraq da yönüm vә yöntәmlәri nә demәkdir? Bunların mahiyyәti nәdәn ibarәtdir?
Sözügedәn qavramlar elmşünaslıqda nә zaman ortaya çıxmışdır? Bütün bunlar mәtndәki ümumi
elmi tәhkiyә әsnasında izah olunacaqdır. Bununla bәrabәr, biz elmi-terminoloji vә metalinqvistik
baxımdan mövzuya aşağıda qısaca olaraq özәl bir “açıqlanma” da gәtirmәk istәdik.
3.1. Koqnitiv elm, koqnitiv linqvistika vә metalinqvistika qavramları
Müasir dövrdә koqnitiv xarakterli elmi araşdırmalar vә onların nәticәlәrinin praktik
fәaliyyәtdә hәyata keçirilmәsi öyrәnmәyә vә dәrketmәyә açıq olan demokratik cәmiyyәtlәrdә
getdikcә sürәtlәnmәkdәdir. Artıq 2000-ci illәrdәn etibarәn sözügedәn araşdırmalar Türkiyә
universitetlәrindә dә daha geniş olaraq aparılmaqdadır. Hәmin araşdırmalara dair elmi
istiqamәtlәr bakalavr vә magistratura proqramlarında yer almaqda vә dissertasiya mövzuları kimi
işlәnilmәkdәdir. Koqnitiv elmşünaslığın әsas araşdırma obyektlәri, hәr şeydәn öncә,
aşağıdakılardan ibarәtdir:
-Elm, bilik-mәlumat vә biliş (cognition) fenomenlәri;