M. M. Musayev

190 

 

 –Türkoloji dilçilikdә feli sifәtlәrin, feli bağlamaların, mәsdәrlәrin vә oxşar digәr kәlmә 

qrupu  polipredikativ  mәrkәzlәrinin  mürәkkәb  cümlә  komponentlәrinin  xәbәrlәri  kimi 

göstәrilmәsi;  

–Türk  dillәrindә  hәrәkәtin  bitmişliyi,  sürәkliliyi  vә  bitirilәcәyini  leksik,  semantik  vә 

morfoloji  faktorlarla  ifadә  edә  bilәn  feillәrdә  vә  ya  bütövlükdә  feil  sistemindә  tәrz 

kateqoriyasının yox sayılması;  

–Leksik//sözdüzәldici,  qrammatik//sözdәyişdirici  vә  leksik-qrammatik//formadüzәldici 

şәkilçilәrin  sәrhәdlәrinin  qarışdırılması.  Әnәnәvi  nitq  hissәlәri  kontekstindә  müәyyәnlәşdirilәn 

hal,  şәkil,  şәxs  vә  mәnsubiyyәt;  cәm,  növ  vә  söz  yaradıcılığı  sәviyyәlәrinin  bir  çox  halda  bir-

birinin içәrisindә vә ya üst vә alt başlıqları ilә әksik olaraq kateqoriyalaşdırılması; 

  –Mürәkkәb  sintaktik  bütövlәrin  vә  ya  frazadan  böyük  vahidlәrin  sıralı,  tabesiz, 

bağlayıcısız, qarışıq tipli mürәkkәb cümlә quruluşları olaraq öyrәnilmәsi;  

–Türk  dillәrindә  sözün  vә  şәkilçilәrin  vә  ya  müxtәlif  sintaktik  vahidlәrin  dialektik 

materializm dünyagörüşünә әsasәn qrammatik inkişafı nәzәriyyәsinin uydurulması vә s.  

Bu  gün  müstәqillik  illәrindә  linqvistik  vә  qrammatik  açıqlanmalardakı  sözügedәn  vә 

digәr  bunlara  bәnzәr  çatışmazlıqlar  vә  ya  tutarsızlıqlar  türkoloji  dilçilikdә  artıq  dilә 

gәtirilmәkdәdir. Onlar çağdaş dilçilik nәzәriyyәlәrinin, müxtәlif linqvistik yönüm vә yöntәmlәrin 

digәr inkişaf etmiş dillәrdәki tәtbiqinin işığında türk dillәrinin quruluşuna vә diaxronik inkişafına 

uyğun olaraq qiymәtlәndirilmәkdәdir. 

 

1.2. Türkoloji dilçilikdә modern linqvistik yöntәmlәrin tәtbiq olunması  

Türkoloji  dilçilikdә  funksional,  semantik,  mәtnlinqvistik,  koqnitiv  vә  s.  yeni  linqvistik 

yönümlәrlә aparılan araşdırmalardan vә onlarda tәtbiq edilәn uyğun yöntәmlәrdәn yuxarıda yeri 

gәldikcә bu vә ya digәr şәkildә bәhs edilmişdir.  

---

191 

 

Bu gün әnәnәvi türkologiyanın vә ya dilçiliyin içәrisindә XX yüzilin 60-70-ci illәrindәn 

etibarәn  çox  yönlü  olaraq  özünü  göstәrәn  hәmin  araşdırmalar,  hәr  şeydәn  öncә,  türkoloji 

dilçilikdә  artıq  ilk  tәcrübәlәr  olmaqdan  çıxarılmalıdır.  Daha  doğrusu,  sözügedәn  araşdırmalar, 

onlarda tәtbiq olunan yönüm vә yöntәmlәr türk dillәrinin qrammatik quruluşuna, tarixi vә müasir 

inkişaf  tәmayüllәrinә  uyğun  olaraq  türkoloji  dilçilikdә  istifadә  edilә  bilmәk  üçün  bütövlükdә 

funksional vә konseptual xarakterli yeni bir ümumi linqvistik metodologiyaya çevrilmәlidir. Bәs 

sözügedәn  zaman  içәrisindә  bütövlükdә  türkoloji  dilçilikdә  vә  ya  ayrılıqda  türk  dillәri 

materialları  әsasında  yazılan  linqvistik  araşdırmalarda  özünü  göstәrәn  hansı  yeniliklәrdәn  vә 

konkret olaraq yeni tәtbiq olunan hansı yönüm vә yöntәmlәrdәn bәhs edilә bilәr?! Aşağıda qısaca 

olaraq  bunların  üzәrindә  durulacaqdır.  Birincisi  sözügedәn  zaman  içәrisindә  hal,  tәrz  vә  şәxs 

kateqoriyalarının  funksional-semantik  olaraq  türk  dillәrindә  işlәnilmәsinә  vә  onların  tarixinin 

öyrәnilmәsinә dair yeni bir türkoloji-linqvistik anlayışla bәzi gözәçarpan korrektivlәr edilmişdir 

(Насилов  1989:  28-31;  Гаджиахмедов  1998;  Demircan  2003:  10-15).  Mәsәlәn,türkoloji 

dilçilikdә tәrz kateqoriyasının öyrәnilmәsinin tarixi iki mәrhәlәyә ayrılmışdır: “1) 1869-cu ildәn 

1956-cı  ilә  qәdәr;  2)  1956-cı  ildәn  günümüzә  qәdәr.  Birinci  mәrhәlәdә  vә  hәtta  müәyyәn  bir 

ölçüdә hәmin mәrhәlәnin davamı olaraq 1970-ci illәrә qәdәr dә tәrz kateqoriyasına dair aparılan 

araşdırmalar,  әsasәn,  eyni  bir  linqvistik-metodoloji  istiqamәtdә  yerinә  yetirilmişdir.  Belә  ki, 

1869-cu ildә yayımlanmış olan “Altay dilinin qrammatikası” kitabında rus dilindә tamamlanmış 

(совершенный)  vә  tamamlanmamış  (несовершенный)  şәkillәrindә  prefiks  vә  infikslәrlә  çox 

açıq  olaraq  ifadә  edilәn  tәrz  kateqoriyasının  müәyyәnlәşdirilmә  prinsiplәri  Altay  dilinin 

qrammatikasında olduğu kimi tәtbiq olunmuşdur. Hәmin prinsiplәr sonralar digәr türk dillәrindә 

dә  tәrz  kateqoriyasının  müәyyәnlәşdirilmәsindә  әsas  götürülmüşdür.  Belәliklә,  türk  dillәrinin 

qrammatika  kitablarında  sözügedәn  kateqoriyanın  tәsvir  olunmasına  dair  yanlış  bir  linqvistik 

açıqlanmanın  meydana  çıxmasının  yolu  açılmışdır.  Bu  da  1960-cı  illәrә  qәdәr  bu  vә  ya  digәr 

şәkildә  davam  etmişdir.  1956-cı  ildә  Almatıda  felin  tәrz  vә  ya  görünüş  (Alm.  Aspekt, 

subjektivische  Anschauungsform,  Verlaufsstufe;  Fr.  aspect,;  İng.  aspect)  kateqoriyası  vә 

mürәkkәb cümlә probleminә dair keçirilәn bir simpoziumda türk dillәrindә tәrz kateqoriyasının o 

zamana qәdәrki rus dili örnәyindә yerinә yetirilmiş olan tәsvirinin  yanlış olduğu göstәrilmişdir. 

Bununla da sözügedәn kateqoriyanın öyrәnilmәsi tarixindә yeni bir dönәmә girilmişdir. Belә ki, 

tәrz vә ya görünüş vә qılınışın

29

 (Alm. Aktionsart,  Art der Handlung; Fr. ordre de procés; İng. 

                                                 

29

 

Qılmaq feli Azәrbaycan türkcәsindә ‘etmәk, görmәk, yerinә yetirmәk,  әda etmәk, icra etmәk’, qılınmaq  feli isә ‘görülmәk, 

---

192 

 

manner  of  action)  konseptual  komponentlәri  (Korkmaz  2003:  109-110;  146)  tәk  bir  leksik-

morfoloji  kateqoriya  sәviyyәsindә  müәyyәnlәşdirilmişdir.  Daha  doğrusu,  göstәrilәn  kateqoriya 

türkoloji  dilçilikdә  1970-ci  illәrdәn  sonra  әsas  etibarilә  türk  dillәrinә  mәxsus  olan  linqvistik 

parametrlәri  ilә  vә  dövrün  yeni  dilçilik  nәzәriyyәlәrinin  işığında  öyrәnilmişdir  (Musaoğlu., 

Kirişçioğlu 2008).  

İkincisi  Türk  dillәrindә  cümlә  vә  mәtn  komponentlәri  arasındakı  dilә  vә  aktual 

üzvlәnmәyә  söykәnәn  semantik,  funksional  әlaqәlәr  vә  bәzi  simmetrik-asimmetrik 

mütәnasipliklәr  türkoloji  dilçilikdә  dә  artıq  tәsbit  olunmuşdur  (Maxмудoв  1984:  49-56; 

Nurmanov 1992; Abdullayev 1999).  

Üçüncüsü  sözügedәn  dillәrdә  morfoloji  vә  sintaktik  vahidlәrә  dair  qrammatik 

kateqoriyaların  struktur-semantik  vә  funksional  kriteriyaları  yeni  linqvistik  yönüm  vә 

yöntәmlәrlә öyrәnilmişdir. Mәsәlәn, sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin sintaqmatik  vә  paradiqmatik 

özәlliklәri  göstәrilmişdir.  Onların  dil  sistemindәki  uyğun  struktur-funksional  modellәri 

müәyyәnlәşdirilmişdir  (Ахматов 1983; Бердалиев 1989; Турниязова...  1992: 87-91;  Musayev 

2011).  

                                                                                                                                                              

әmәlә gәtirilmәk, edilmәk, yerinә yetirilmәk’ mәnasında işlәnilir (Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti 2006: 135). Qılınış sözü hәmin 

morfemlәr әsasında düzәldilir. Bu söz-termin felin milli mentalitetә bağlı olaraq әsas vә anlamlı morfemlәrlә gerçәklәşәn leksik-

semantik  mahiyyәtini  vә  eyni  zamanda  mәnaca  növlәrini  ifadә  edir.  Leksik-semantik  mahiyyәtә  malik  olan  danışıq  (verba 

dicenti), tәfәkkür (verba sentiendi), hәrәkәt, iş (verba operandi), hәrәkәt (verba movendi) vә s. feillәr (Dmitriev 1962: 570-598) 

tәsirlilik-tәsirsizlik, tәsdiq-inkar vә növ kateqoriyaları ilә feil qavramlaşmasının birinci, zaman, şәkil vә şәxs kateqoriyaları ilә isә 

ikinci  alt  qavramlaşdırmasını  tәşkil  edir.  Belәliklә,  burada  felin  leksik  qavramlaşdırılması  qılınış,  ikinci  alt  morfoloji  qavram-

laşdırması isә görünüş sözlәri ilә ifadә olunmuşdur.

 

 

 

 

---