190
–Türkoloji dilçilikdә feli sifәtlәrin, feli bağlamaların, mәsdәrlәrin vә oxşar digәr kәlmә
qrupu polipredikativ mәrkәzlәrinin mürәkkәb cümlә komponentlәrinin xәbәrlәri kimi
göstәrilmәsi;
–Türk dillәrindә hәrәkәtin bitmişliyi, sürәkliliyi vә bitirilәcәyini leksik, semantik vә
morfoloji faktorlarla ifadә edә bilәn feillәrdә vә ya bütövlükdә feil sistemindә tәrz
kateqoriyasının yox sayılması;
–Leksik//sözdüzәldici, qrammatik//sözdәyişdirici vә leksik-qrammatik//formadüzәldici
şәkilçilәrin sәrhәdlәrinin qarışdırılması. Әnәnәvi nitq hissәlәri kontekstindә müәyyәnlәşdirilәn
hal, şәkil, şәxs vә mәnsubiyyәt; cәm, növ vә söz yaradıcılığı sәviyyәlәrinin bir çox halda bir-
birinin içәrisindә vә ya üst vә alt başlıqları ilә әksik olaraq kateqoriyalaşdırılması;
–Mürәkkәb sintaktik bütövlәrin vә ya frazadan böyük vahidlәrin sıralı, tabesiz,
bağlayıcısız, qarışıq tipli mürәkkәb cümlә quruluşları olaraq öyrәnilmәsi;
–Türk dillәrindә sözün vә şәkilçilәrin vә ya müxtәlif sintaktik vahidlәrin dialektik
materializm dünyagörüşünә әsasәn qrammatik inkişafı nәzәriyyәsinin uydurulması vә s.
Bu gün müstәqillik illәrindә linqvistik vә qrammatik açıqlanmalardakı sözügedәn vә
digәr bunlara bәnzәr çatışmazlıqlar vә ya tutarsızlıqlar türkoloji dilçilikdә artıq dilә
gәtirilmәkdәdir. Onlar çağdaş dilçilik nәzәriyyәlәrinin, müxtәlif linqvistik yönüm vә yöntәmlәrin
digәr inkişaf etmiş dillәrdәki tәtbiqinin işığında türk dillәrinin quruluşuna vә diaxronik inkişafına
uyğun olaraq qiymәtlәndirilmәkdәdir.
1.2. Türkoloji dilçilikdә modern linqvistik yöntәmlәrin tәtbiq olunması
Türkoloji dilçilikdә funksional, semantik, mәtnlinqvistik, koqnitiv vә s. yeni linqvistik
yönümlәrlә aparılan araşdırmalardan vә onlarda tәtbiq edilәn uyğun yöntәmlәrdәn yuxarıda yeri
gәldikcә bu vә ya digәr şәkildә bәhs edilmişdir.
191
Bu gün әnәnәvi türkologiyanın vә ya dilçiliyin içәrisindә XX yüzilin 60-70-ci illәrindәn
etibarәn çox yönlü olaraq özünü göstәrәn hәmin araşdırmalar, hәr şeydәn öncә, türkoloji
dilçilikdә artıq ilk tәcrübәlәr olmaqdan çıxarılmalıdır. Daha doğrusu, sözügedәn araşdırmalar,
onlarda tәtbiq olunan yönüm vә yöntәmlәr türk dillәrinin qrammatik quruluşuna, tarixi vә müasir
inkişaf tәmayüllәrinә uyğun olaraq türkoloji dilçilikdә istifadә edilә bilmәk üçün bütövlükdә
funksional vә konseptual xarakterli yeni bir ümumi linqvistik metodologiyaya çevrilmәlidir. Bәs
sözügedәn zaman içәrisindә bütövlükdә türkoloji dilçilikdә vә ya ayrılıqda türk dillәri
materialları әsasında yazılan linqvistik araşdırmalarda özünü göstәrәn hansı yeniliklәrdәn vә
konkret olaraq yeni tәtbiq olunan hansı yönüm vә yöntәmlәrdәn bәhs edilә bilәr?! Aşağıda qısaca
olaraq bunların üzәrindә durulacaqdır. Birincisi sözügedәn zaman içәrisindә hal, tәrz vә şәxs
kateqoriyalarının funksional-semantik olaraq türk dillәrindә işlәnilmәsinә vә onların tarixinin
öyrәnilmәsinә dair yeni bir türkoloji-linqvistik anlayışla bәzi gözәçarpan korrektivlәr edilmişdir
(Насилов 1989: 28-31; Гаджиахмедов 1998; Demircan 2003: 10-15). Mәsәlәn,türkoloji
dilçilikdә tәrz kateqoriyasının öyrәnilmәsinin tarixi iki mәrhәlәyә ayrılmışdır: “1) 1869-cu ildәn
1956-cı ilә qәdәr; 2) 1956-cı ildәn günümüzә qәdәr. Birinci mәrhәlәdә vә hәtta müәyyәn bir
ölçüdә hәmin mәrhәlәnin davamı olaraq 1970-ci illәrә qәdәr dә tәrz kateqoriyasına dair aparılan
araşdırmalar, әsasәn, eyni bir linqvistik-metodoloji istiqamәtdә yerinә yetirilmişdir. Belә ki,
1869-cu ildә yayımlanmış olan “Altay dilinin qrammatikası” kitabında rus dilindә tamamlanmış
(совершенный) vә tamamlanmamış (несовершенный) şәkillәrindә prefiks vә infikslәrlә çox
açıq olaraq ifadә edilәn tәrz kateqoriyasının müәyyәnlәşdirilmә prinsiplәri Altay dilinin
qrammatikasında olduğu kimi tәtbiq olunmuşdur. Hәmin prinsiplәr sonralar digәr türk dillәrindә
dә tәrz kateqoriyasının müәyyәnlәşdirilmәsindә әsas götürülmüşdür. Belәliklә, türk dillәrinin
qrammatika kitablarında sözügedәn kateqoriyanın tәsvir olunmasına dair yanlış bir linqvistik
açıqlanmanın meydana çıxmasının yolu açılmışdır. Bu da 1960-cı illәrә qәdәr bu vә ya digәr
şәkildә davam etmişdir. 1956-cı ildә Almatıda felin tәrz vә ya görünüş (Alm. Aspekt,
subjektivische Anschauungsform, Verlaufsstufe; Fr.
aspect,; İng.
aspect) kateqoriyası vә
mürәkkәb cümlә probleminә dair keçirilәn bir simpoziumda türk dillәrindә tәrz kateqoriyasının o
zamana qәdәrki rus dili örnәyindә yerinә yetirilmiş olan tәsvirinin yanlış olduğu göstәrilmişdir.
Bununla da sözügedәn kateqoriyanın öyrәnilmәsi tarixindә yeni bir dönәmә girilmişdir. Belә ki,
tәrz vә ya görünüş vә qılınışın
29
(Alm. Aktionsart, Art der Handlung; Fr. ordre de procés; İng.
29
Qılmaq feli Azәrbaycan türkcәsindә ‘etmәk, görmәk, yerinә yetirmәk, әda etmәk, icra etmәk’,
qılınmaq feli isә ‘görülmәk,
192
manner of action) konseptual komponentlәri (Korkmaz 2003: 109-110; 146) tәk bir leksik-
morfoloji kateqoriya sәviyyәsindә müәyyәnlәşdirilmişdir. Daha doğrusu, göstәrilәn kateqoriya
türkoloji dilçilikdә 1970-ci illәrdәn sonra әsas etibarilә türk dillәrinә mәxsus olan linqvistik
parametrlәri ilә vә dövrün yeni dilçilik nәzәriyyәlәrinin işığında öyrәnilmişdir (Musaoğlu.,
Kirişçioğlu 2008).
İkincisi Türk dillәrindә cümlә vә mәtn komponentlәri arasındakı dilә vә aktual
üzvlәnmәyә söykәnәn semantik, funksional әlaqәlәr vә bәzi simmetrik-asimmetrik
mütәnasipliklәr türkoloji dilçilikdә dә artıq tәsbit olunmuşdur (Maxмудoв 1984: 49-56;
Nurmanov 1992; Abdullayev 1999).
Üçüncüsü sözügedәn dillәrdә morfoloji vә sintaktik vahidlәrә dair qrammatik
kateqoriyaların struktur-semantik vә funksional kriteriyaları yeni linqvistik yönüm vә
yöntәmlәrlә öyrәnilmişdir. Mәsәlәn, sadә vә mürәkkәb cümlәlәrin sintaqmatik vә paradiqmatik
özәlliklәri göstәrilmişdir. Onların dil sistemindәki uyğun struktur-funksional modellәri
müәyyәnlәşdirilmişdir (Ахматов 1983; Бердалиев 1989; Турниязова... 1992: 87-91; Musayev
2011).
әmәlә gәtirilmәk, edilmәk, yerinә yetirilmәk’ mәnasında işlәnilir (Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti 2006: 135). Qılınış sözü hәmin
morfemlәr әsasında düzәldilir. Bu söz-termin felin milli mentalitetә bağlı olaraq әsas vә anlamlı morfemlәrlә gerçәklәşәn leksik-
semantik mahiyyәtini vә eyni zamanda mәnaca növlәrini ifadә edir. Leksik-semantik mahiyyәtә malik olan danışıq (verba
dicenti), tәfәkkür (verba sentiendi), hәrәkәt, iş (verba operandi), hәrәkәt (verba movendi) vә s. feillәr (Dmitriev 1962: 570-598)
tәsirlilik-tәsirsizlik, tәsdiq-inkar vә növ kateqoriyaları ilә feil qavramlaşmasının birinci, zaman, şәkil vә şәxs kateqoriyaları ilә isә
ikinci alt qavramlaşdırmasını tәşkil edir. Belәliklә, burada felin leksik qavramlaşdırılması qılınış, ikinci alt morfoloji qavram-
laşdırması isә görünüş sözlәri ilә ifadә olunmuşdur.