52
əhlinin ədna bəsərinəcən, tacirdən tutmuş ədna papaqçıya və şam tökənəcən öz
işlərini tullayıb, bir neçə adam şirakət edib, Molla Nəsrəddin torba götürüb Sarı
qayaya bostan oğurluğuna gedən kimi, olan-olmazlarını yığıb Sabunçu
bəylərinin yanına yer almağa və Qaraşəhərdə (şəhərdən kənar zavodlar olan
yerdir) zavod tikdirməyə gedir ki, bir ya iki ilə sahibi milyon olsun».
Bakı mədənlərində gözlənilmədən elə fontanlar olurdu ki, gündə min
tonlarla neft çıxırdı, heç yerdə və heç kəsin tanımadığı adi bir adam birdən-birə
dönüb olurdu milyonlar sahibi. Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev,
Şəmsi Əsədullayev, Murtuz Muxtarov, Səlimov, Seyid Mirbabayev,
Mantaşov, Mirzəyev, Şibayev. Leonozov və başqaları belə varlananlardan
idilər. Elə ki, fontan vururdu, qonşuluqdakı torpağın qiyməti birə min artırdı.
Güclü fontandan neft nəhr kimi axıb yaxınlıqdakı kənd və qəsəbə
evlərini, tövlələri basır, uçurdur, qonşu mədənlərdəki emalatxanalar, buruqlar
qalırdı neft selinin altında; binalar, idarələr dağılırdı. Fəlakətə düşən adamlar
tez-tələsik başqa yerə köçürdülər. Sonra da fontan sahibini məhkəməyə verib
çəkdikləri zərərin əvəzini tələb edirdilər. Ölən və yaralananlar üçün qan bahası,
şikəstləri sağaltmağa müavinət istəyirdilər. Belə vaxtlarda neftin qiyməti
bazarda çox aşağı düşürdü. Fontan sahibi və xırda mədənçilər iflas olurdular.
sahibkar bəzən dözə bilməyib özünü asır, intihar edirdi.
Neftin bütün üstünlüklərini və gələcəkdəki əhəmiyyətini yaxşı bilən
imperialist dövlətlərin rəhbərləri bu misilsiz yanacağa yiyələnmək üçün
planetin bütün guşələrində olan neft yataqlarını ələ keçirməyə can atırdılar.
Amerikalı Son Rokfellerin «Standart oyl», İngiltərədən Henri Deterdinqin
rəhbərliyi altındakı «Royal Döyçe Şell»; fransızlardan yəhudi Rotşildin «Xəzər
-Qara dəniz» və «Mazut», isveçli «Nobel qardaşları»nın sindikatları Bakıya can
atırdılar.
Əcnəbi kapitalistlər neft sərvətinin gələcəyini, geoloji əsaslar üzrə
öyrənərək neft çıxarma qaydalarını pis bilən bakılılardan torpaqlarını «baha»
qiymətə alırdılar. Bununla da Abşeron yarımadasının tükənməz sərvətinə
yiyələnirdilər.
Xarici kapitalistlər müsəlmanların min illərlə ata-baba yurdu olan
neftli torpaqlarını əllərindən almaq məqsədilə o yerləri də hərraca qoymaq
barədə qərar çıxartdırırdılar. Əhməd bəy Ağayev Peterburqa, sonra da Tiflisə
camaat tərəfindən nümayəndə gedib Bakı müsəlmanlarının ata-baba yurdu olan
neft-mədən yerlərini əllərində saxlamağa nail olur.
Təzə kəşf edilmiş zəngin neft yataqlarındakı torpaqları müzaidəyə
qoyub hasil olacaq gəliri xəzinəyə vermək əvəzinə tez-tez çarın fərmanı ilə, bu
və ya digər yüksək rütbəli məmurlara, taxt-taca yaxın qraf, knyaz və sair
adamlara bağışlanırdı, onlar da bu torpaqları pullu neftxudalara, şirkətlərə ya
satır, ya da şərikli istismar etdirirdilər. Suraxanıdakı neftli torpağın çoxusu belə
talan edilmişdi.
53
Balaxanı, Sabunçu, Ramana, Bibiheybət, Binəqədi kəndlərində yer
üstündə böyük davalar düşürdü; bir-birini məhkəməyə verirdilər. Çar hökuməti
belə hadisələri bəhanə eləyir, çox yeri dövlətin ixtiyarına verir, ya hərracda
satdırır, ya da çara yaxın adamların adına keçirtdirirdi. Bunun nəticəsində
Qəfqaz canişini qraf Voronsov-Daşkov Balaxanı kəndinin ortasında zəngin
mədən sahibi olmuşdu.
1905-ci ildə baş vermiş hadisələrlə əlaqədar, Qafqaz canişini Bakıya
gəlir. Güman edirlər ki, yerlərdə vəziyyəti öyrənəcək, xeyirxah bir iş görəcək.
Lakin belə olmur, o, nə fəhlələrin ağır vəziyyətinə, nə onların iş şəraitinə, nə də
şikayətçilərə əhəmiyyət verir, birbaşa Balaxanıya, öz şəxsi mədəninə gedir,
vəziyyəti, nə qədər ziyan çəkdiyini öyrənib qayıdır, Tiflisə yola düşür.
Bakıda iki cür neft sənayeçisi vardı: biri mədən və zavod yiyələri -
«neftxudalar», digəri isə «dirəkçilər». Birincilər hər yerdə məşhur idilər.
«Dirəkçilər» isə neftli güman edilən torpaqları zəbt edir, alır, yə da icarəyə
götürüb ortasına dirək basdırır, üstünə adını və həmin yerə nə vaxt yiyələndiyi
tarixi yazırdı. «Dirəkçilər» çox zirək, işgüzar adamlar idi.
Onlar axtarış-kəşfiyyat aparmırdılar, quyu qazdırmırdılar.
Ortasında dirək basdırılan yerin sahəsi kvadrat şəklində olardı. «Dirəkçilər»
birdən əlli-altmış, bəzən daha çox torpaq sahəsi zəbt etməyə nail olurdular.
Ortasında dirək basdırılmış sahələrdən tək bircəsində neft əldə ediləndə, fontan
vuranda, ətrafdakı torpaqların qiyməti birə yüz artardı. «Dirəkçilər» qərbi
Abşeronda, Qobustan otlaqlarında, Kür ovalığında, Xəzəryanı düzənlikdə,
Siyəzəndə, Şamaxıda, Gəncə quberniyasında - Naftalanda çoxlu torpaq
tutub, dirək basdırmışdılar. Mərkəzi və Şərqi Abşeronda dirəkçilərin işi o qədər
də yaxşı getmirdi. Çünki neftxudalar yerlərə çoxdan yiyələnmişdilər.
Camaat arasında bir də belə bir inam vardı ki, neft olan yerlərdə ot,
ağac, kol-kos bitməz. Buna görə dirəkçilər, adətən, şoranlıq, gölməçə, daşlıq,
qayalıq yerləri tuturdular. Amma təbiəti gözəl olan Şimali Qafqazda,
Maykopda zəngin neft-qaz yataqları kəşf ediləndən sonra bu cür mülahizələr
yoxa çıxdı.
Neftli torpaqlar üstündə tez-tez dava düşür, adam öldürülürdü.
Məhkəmələrdə yalançı şahidlər olurdu. hakim iddiaçıları, üstündə
dava düşmüş əraziyə aparır, adamları dindirirdi. Molla əlindəki Qurana
şahidlərə əl basdırıb and içdirirdi. Yalançı şahid Qurana əl basıb belə qəsəm
edirdi: «And olsun bu Qurana, ayaqlarımın altında olan torpaq iddiaçının ata-
baba torpağıdır». Doğrudan də ayağının altındakı, əvvəlcədən ayaqqabının
içinə tökdüyü torpaq iddiaçının ata-baba mülkündən götürülmüş torpaq olardı.
Üstündə dava açdığı torpağın, yerin isə iddiaçıya heç bir dəxli yox idi.
Kasıb adam yerini satanda müştəriyə deyirdi ki, xozeyin, əgər məni
salacağın mədəndə gözətçi götürəcəksənsə sövdamız baş tutacaq. Sahibkar
razılaşırdı, amma bir neçə əydan sonra üstünə şər atıb onu mədəndən
Dostları ilə paylaş: |