Materializm subiektywny. Zarys epistemologii marksistowskiej

46
N ależy bowiem starannie odróżniać przeciwstawienie abs, 
trakcji  i  konkretu  od  przeciwstawienia  indywiduum  i  zbioru 
Należy  pamiętać,  że  kategorie jednostkow ego,  szczególnego 
i ogólnego — zarówno w rozumieniu heglowskim, jak i w rozu. 
mieniu subiektywnych idealizmów -  m ogą być w epistemologjj 
marksistowskiej  wykorzystywane jedynie  w  badaniach  sfery 
poznania abstrakcyjnego. W badaniach konkretu natomiast de- 
cydującego znaczenia nabiera dialektyka całości  i części.
Czym je st konkret materialny?  Powiemy,  że jest  to  każdy 
taki fragm ent świata, który -  w praktyce materialnej -  daje się 
wyodrębnić  i  — w  miarę  rozwoju  techniki  -   podporządkować 
ludzkiej, podmiotowej kontroli. Konkret, mówiąc nieco inaczej, 
jest zawsze polem aktualnego lub ewentualnego działania. Wy- 
jaśnienie takie jest,  rzecz jasna,  niewystarczające, pozostawia 
możliwość dalszych, różnorakich określeń. M ożna mianowicie 
bronić stanowiska radykalnego holizmu: uważać, że świat jako 
całość  je st  jedynym   rzeczywistym   konkretem   materialnym. 
M ożna być holistą umiarkowanym: sądzić, że świat jako całość 
jest jednym  z wielu  konkretów materialnych.  M ożna wreszcie 
zająć  stanowisko antyholistyczne:  twierdzić,  że pojęcie świata 
jest tylko jednym   z  abstrakcyjnych  określeń  użytecznych  nie­
kiedy w opisie rozmaitości konkretnych przedmiotów czy pro­
cesów.  Nie wydaje się,  aby istniała dostateczna racja po temu, 
aby przypisać Marksowi którykolwiek z tych kontrowersyjnych 
poglądów. Co więcej: nie wydaje się, aby -  na obecnym pozio­
mie rozwoju praktyki społecznej -  rozstrzygnięcie dyskutowa­
nej kwestii było w ogóle możliwe.
Zauważm y z kolei, że problem materialnego istnienia owej 
„wielkiej  całości”, ja k ą  miałby być świat, ma swój  odpowied­
nik  w  problem ie  m aterialnego  istnienia  elem entarnych  frag­
mentów,  z  których  składać  się  ma  rzeczyw istość  przyrodni­
cza.  C ytow aliśm y  ju ż  opinię  E ngelsa,  w  której  autor  ten

---

47
kwestionował  autonom iczne  istnienie  atomu  jak o   konkretu 
materialnego.  M ożna przypuszczać,  że  w spółcześnie -  w  la­
tach opanowania techniki rozbijania i przekształcania atomów 
-  Engels nie podtrzym ałby tego rodzaju wątpliwości. Problem 
jednak przez to  nie znika: jeżeli  nawet upewniliśm y się co do 
materialnego istnienia atomów, to w żadnym razie nie m ogli­
śmy tego  samego  powiedzieć  o  kwarkach  czy  o  tak  zwanych 
cząstkach wirtualnych.
Podczas  rozważania  problemu  całości  i  części  Engels  za­
uważył,  w  ślad za Heglem,  rzecz następującą:  „Część  i  całość 
na przykład to już kategorie niewystarczające, gdy chodzi o przy­
rodę organiczną. -  Wytrysk nasienia -  embrion i noworodek to 
nie «część»,  która oddziela się od  «całości»;  to  byłoby  fałszy­
wym pojmowaniem rzeczy. Części są dopiero u trupa”.  [Marks, 
Engels  1982, t.  3, s.  193].
Myśl tę możemy przeformułować: fragment lub część kon­
kretu materialnego stają się same przez się 
konkretem 
dopiero 
wówczas,  gdy  przestają być  częściami,  a więc gdy  oddzielają 
się od tworu, w którego skład uprzednio wchodziły. Część prak­
tycznie niewyodrębnialna nie jest w rzeczywistości konkretem, 
może być jedynie rozpatrywana jako jeden ze 
stosunków 
skła­
dających się na  całość.  Wbrew  opinii  niektórych  polskich  ko­
mentatorów11 nie ma dostatecznych podstaw do utożsamiania kon- 
kretyzmu  M arksa  z  reizmem  somatycznym  Kotarbińskiego. 
Wydaje  się  bowiem,  że  dla  Marksa  konkret jest  raczej  proce­
sem  niż  rzeczą,  natomiast  opis  świata jako  zbioru  rzeczy jest 
rezultatem abstrakcji (opis taki -  niekiedy poznawczo użytecz­
ny -  opiera  się  na  założeniu,  iż  zmienność  przyrody  i  społe­
czeństwa uznaje za nieistotną).
W tej  kwestii poprzestańmy na tym.
* Por. np. J. A. Stuchliński: 
Nauka i hipoteza,
 „Studia Filozoficzne”, 4/1983.

---

48
3.4.  Niewyczerpalność konkretu
„Istota rzeczy czy «substancja» są 
również 
względne; wyrj, 
żają one tylko pogłębienie ludzkiego poznania przedmiotów i je, 
żeli wczoraj to pogłębienie nie posunęło się poza atom, dzisiaj ^ 
poza elektron i eter, to materializm dialektyczny obstaje przy tym. 
czasowym, względnym, przybliżonym charakterze wszystkich tych 
drogowskazów 
poznania przyrody przez rozwijającą się nau^ 
człowieka. Elektron jest równie 
niewyczerpalny 
jak atom, przy. 
roda jest bezkresna, ale bezkreśnie 
istnieje, 
i to właśnie jedynie 
kategoryczne, jedynie bezwzględne przyznanie jej 
istnienia 
poza 
świadomością i wrażeniem człowieka, to właśnie odróżnia mate­
rializm dialektyczny od relatywistycznego agnostycyzmu i  ide­
alizmu”.  [Lenin  1949, t.  14, s. 249].
Tezę Lenina trzeba pojmować jako tezę o 
niewyczerpalno- 
ści  każdego  konkretu.  Byłoby  oczywistym  błędem  próbować 
ograniczyć jej zasięg do określonych -  i wymienionych 
explid 
te
 -  obiektów mikroświata.
Przeciwnie. „Niewyczerpalność” elektronu i atomu uzależ­
niona jest od tego, czy obiekty te m ająontologiczny status kon­
kretów materialnych. W spółcześnie jesteśm y skłonni zakładać, 
że warunek ten jest spełniony. Warto jednak zauważyć, że gdy­
by  wziąć  pod  uwagę  drugi  z  podanych  przez  Lenina  „drogo­
wskazów”, a mianowicie eter, to musiałyby pojawić się wątpli­
wości. Na gruncie współczesnej  nauki jesteśm y skłonni  raczej 
uważać,  że  „eter” należy  do  grupy  podstawowych  abstrakcyj­
nych  określeń, za których pom ocą próbowano uchwycić istotę 
materii  polowej.  Teoria  Einsteina  spowodowała  rezygnację 
z tej  określonej  abstrakcji,  obecnie wszakże rozwijają się kon­
cepcje „neoeteru”, pod pewnymi względami nawiązujące do idei 
dominujących  w  fizyce  znanej  Leninowi.  Bez  względu  na to 
jak  miałby  przebiegać  dalszy  rozwój  nauki,  skłaniamy  się 
t*

---