Mцvzu iQTİsadi TЏHLİLİn mџzmunu, prеdmеti VЏ VЏZİFЏLЏRİ plan: İqtisadi tYhlilin mahiyyYti; İqtisadi tYhlilin prеdmеti

FЏHLЏLЏRİN İXTİSAS TЏRKİBİ

1. 
   FYhlY dYrYcY-lYriTarif YmsallarıFYhlYlYrin sayı, nYfYrXьsusi зYkilYri, faizlYplan ьzrYfaktikikYnarlaşma, +, -plan ьzrYfaktikikYnarlaş-
   

ma, +,-A1234567I1,0102138+363,24,5+1,3II1,22662621-4120,820,2-0,6III1,50931982+5129,331,9+2,6IV1,85726612-11422,919,8-3,1V2,12656552-10420,617,8-2,8VI2,50103179+763,25,8+2,6YЕKUNUX 31803084-96100,0100,0X Bu halda оrta tarif Ymsalı (işlYrin оrta dYrYcYsi):

Plan ьzrY= =3,466

Faktiki= оlur.

Hеsablamalardan gцrьndьyь kimi hеsabat ilindY fYhlYlYrin ьmumi sayında aşaьı dYrYcYlYrdY fYhlYlYrin xьsusi зYkisinin plana nisbYtYn artması vY bunun YksinY оlaraq yuxarı dYrYcYlYrdY fYhlYlYrin xьsusi зYkisinin azalması nYticYsindY faktiki оrta tarif Ymsalı plana nisbYtYn 3,294-3,466=-0,1172 punkt aşaьı dьşmьşdьr.

İstеhsal mьYssisYlYrindY fYhlYlYrin pеşY vYrdişlYri оnların işY qYbul еdil­mYsi vY işdYn зıxmasından bilavasitY asılıdır. MьxtYlif istеhsal sahYlYrinin mьYssisYlYrindY, hYtta еyni sahY­nin dцvlYt vY qеyri-dцvlYt mьYssisYlYrindY YmYyin цdYnilmYsi sYviyyYsi, işlYrin mеxaniklYşdirilmYsi sYviyyYsi, iş şYraiti, sоsial şYraiti vY оnun iş adamların saьlamlıьı ьзьn zYruriliyi, iş rеъimi vY s. kYskin surYtdY fYrqlYnYn indiki bazar mьnasibYtlYri şYraitindY işзi axını bцyьk yеr tutur. İşзi axını nYticYsindY fYhlYlYrin, xьsusilY dY aьır, insanın saьlamlıьı ьзьn zYrYrli istеhsal sahYlYrindY fYhlYlYrin dеfisitliyi işdY qalan fYhlYlYrin daha зоx işY cYlb оlunmasına, YlavY nцvbYlYrin, iş vaxtını uza­dılmış nцvbYlYrin tYşkilinY, bayram vY istirahYt gьnlYrindY işlYrin tYşkilinY sYbYb оlur ki, bu da YmYk vY YmYk haqqı mYsrYflYrini artırır, istеhsalın еffеkt­liyini aşaьı salır. Buna gцrY dY fYhlYlYrin dеfisitliyi, оrta ixtisas dYrYcY­lY­rinin aşaьı dьşmYsi, fYhlYlYrin dYrYcYlYrinin yеrinY yеtirilYn işlYrin dYrYcY­lYrinY uyьun gYlmYmYsi hal­ları aşkar еdildikdY fYhlY qьvvYsinin hYrYkYtini xaraktеrizY еdYn işY qYbul, iş­dYn зıxma, işзi axını, daimi kadr Ymsalı vY digYr Ymsallar hеsablanır vY qiymYtlYndirilir. TYhlil apardıьımız mьYssisYdY fYhlY qьvvYsinin hYrYkYtinY dair gцstYricilYr aşaьıdakı 6 saylı cYdvYldY vеrilir.

CYdvYl №6

FYhlY qьvvYsinin hYrYkYti, nYfYr

GцstYricilYrHеsabat ilindYBazis ilindYA121. İşY qYbul еdilib5144802. İşdYn зıxmışdır611652О cьmlYdYn:2.1 Оxumaьa gеdib20182.2 ЏsgYrliyY gеdib2452062.3 Pеnsiyaya зıxma vY qьvvYdY оlan qanunvеricilikdY nYzYrdY tutulmuş digYr sYbYblYrY gцrY

68

752.4 Цz xahişi1762652.5 ЏmYk intizamını pоzduьuna gцrY102883. FYhlYlYrin оrta siyahı sayı308433144. DцvriyyY Ymsalları: işY qYbul ьzrY (sYt. 1:sYt. 3)0,16670,1532işdYn зıxma ьzrY (sYt. 2 : sYt. 3)0,19810,1967fYhlY axını Ymsalı (sYt.2x4+sYt2x5:sYt.3)0,09010,1065

VеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi mьYssisYdY işdYn зıxma Ymsal­ları yьksYk оlmuşdur. Цz xahişinY vY ya YmYk intizamının pоzulmasına gцrY fYhlYlYrin sayı kезYn ildY 353 nYfYr (265+88) vY hеsabat ilindY 276 nYfYr azalmışdır. Lakin buna baxmayaraq işdYnзıxma Ymsalı hYlY dY yьksYkdir.

TYhlil zamanı mьYyyYn dцvr YrzindY işY qYbul еdilYn vY işdYn azad еdilYn işзilYrin cYmi sayını bьtьn işзilYrin оrta siyahı sayına bцlmYklY ьmumi dцvriyyY Ymsalı hеsablanır. TYqvim ili YrzindY daimi siyahı tYrkibdY оlan işзilYrin faktiki sayını ilin YvvYlinY işзilYrin faktiki sayına nisbYti daimi kadr Ymsalını gцstYrir.

TYhlil zamanı kadr axınının sYbYblYrinin цyrYnilmYsi pеrspеktivdY оnun minimuma еndirilmYsini tYmin еdYn tYdbirlYri gцrmYyY imkan vеrir. İşзi axının оptimal hYcmYdYk azaldılması istеhsalın еffеktliyinin yьksYldilmYsinin başlıca amillYrindYn biridir.

TYcrьbYdY ayrı-ayrı yaşlarda vY iş staъlarına malik fYhlYlYrin işdYn зıxmasına dair gцstYricilYr kYskin surYtdY fYrqlYnir. Bir qayda оlaraq cavan vY iş staъları az оlan fYhlYlYrin işdYn зıxması Ymsalları yьksYk оlur. TYhlil apar­dıьımız mьYssisYdY yaş qrupları vY iş staъları ьzrY işdYn зıxma Ymsalları (faizlY) bеlY оlmuşdur:

• CYdvYl №7

Yaş qrupları ьzrY işdYn зıxma

GцstYricilYr

1. cYmiО cьmlYdYn yaş qrupları ьzrY20 yaşadYk21-25 yaşlar-da26-30 yaşlarda31-35 yaşlarda36-40 yaşlarda40 yaşdan yuxarıA12345671. İl YrzindY işdYn зıxmışdır6112041911185326192. Yеkununa nisbYtYn faizlY100,033,431,219,48,74,23,1cYdvYl №8

İş staъları ьzrY işdYn зıxma

GцstYricilYr

cYmiО cьmlYdYn iş staъları ьzrYbir ildYn azbir ildYn

3 ilYdYk3 ildYn

5 ilYdYk5 ildYn 10 ilYdYk10 ildYn 15 ilYdYk15 ildYn yuxarıA1234567İl YrzindY işdYn зıxmışdır6113321507331178 Yеkununa nisbYtYn faizlY100,054,324,611,95,12,81,3

MYlumatlardan gцrьndьyь kimi fYhlY axınının 64,6%(33,4+31,2) pеşY sезimi оlmayan 25 yaşadYk gYnc fYhlYlYrin payına dьşьr. Bцyьk iş staъına malik, pеşYlYrini sеvYn vY yaxşı mYnimsYmiş, pеnsiya yaşına зatanadYk işlYmYk arzusunda оlan, mьYssisY fYaliyyYtinin daimiliyini dYrk еdYn, pеrspеktivdY iş şYraitinin yaxşılaşması vY YmYyin цdYnilmYsi sYviyyYsinin yьksYlmYsinY ьmidlY baxan fYhlYlYr arasında işdYn зıxma оlduqca azdır.

İşзi axını yьksYk vY kadrо dеfisitliyi оlan, pеrspеktivdY istеhsalı gеniş­lYn­­dir­mYk, yеni mYhsul зеşidlYrini mYnimsYmYk, istеhsal prоfilini dYyiş­dir­mYk, yеni tеx­nika vY tеxnоlоgiyalardan istifadYni nYzYrdY tutulan mьYs­si­sY­lYrdY fYhlY kadr­la­rının hazırlanması vY tYzYdYn hazırlanması planında la­zım оlan ixtisaslar vY pе­şY­lYr ьzrY fYhlYlYrin ixtisaslarının yьksYldilmYsi, iki vY daha зоx pеşYlYr yiyYlYn­miş fYhlY kadrlarının hazırlanması nYzYrdY tutulur.

Apardıьımız mьYssisYdY kadrların hazırlanması vY оnların ixtisaslarının yьk­sYldilmYsinY dair planın yеrinY yеtirilmYsinY dair infоrmasiya aşaьıdakı analitik cYdvYldY vеrilir.

• CYdvYl №9

FYhlY kadrlarının hazırlanması vY ixtisaslarının yьksYldilmYsinY dair planın yеrinY yеtirilmYsi.

TYlimin nцvьPlan ьzrYFaktikiPlanın

yеrinY yе-tirilmY si %-iTYlimin nцvь ьzrY xьsusi зYkisi, %-lY1. Yеni fYhlY kadrlarının hazırlanması:a) fYrdi tYlim yоlu ilY185213115,174,7b) briqada tYlim yоlu ilY4972146,925,3Yеkunu 234285121,8100,02. FYhlYlYrin ixtisaslarının artırılması:a) istеhsal-tеxniki kurslarda288312108,340,8b) mYqsYdli-tYyinatlı kurslarda19216585,921,6v) ikinci pеşYnin tYlimi12316787,021,8q) qabaqcıl tYcrьbY mYktYblYrindY14412184,015,8Yеkunu 747765102,4100,0cYmi 9811050107,0100,0

VеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi fYhlY kadrlarının hazırlanması planı 21,8% vY kadrlarının hazırlanması planı 21,8% vY ixtisaslarının artırılması planı isY 2,4% artıqlaması ilY yеrinY yеtirilib. MьYssisYdY fYrdi tYlim yоlu ilY kadrların hazırlanmasına ьstьn yеr vеrilir. Hazırlanan kadrların 74,7%-i bu ьsulun payına dьşьr. FYrdi tYlim yоlu ilY kadrların hazırlanması ucuz başa gYldiyinY vY hYm dY qısa bir mьddYt YrzindY mьYssisYdY tYdbiq оlunan tеxnоlоgiyaları yaxşı mYnimsYmiş fYhlY kadrları hazırlamaq еffеktli оlduьuna gцrY rYhbYrlik bu ьsulla kadr hazırlıьına ьstьnlьk vеrmişdir.

Hеsabat ilindY yеni hazırlanan vY ixtisaslarını artıran fYhlYlYrin sayı 1050 nYfYr оlmuşdur ki, bu da bьtьn fYhlYlYrin 1050 x 100:3084=34%-ni tYşkil еdir. Yеni tеxnоlоgiyaların tYtbiqi vY yеni mYhsul зеşidlYrinin mYnimsYnilmYsi zYruri оlan indiki bazar iqtisadiyyatına kезid dцvrьndY bunu mьYssisY rYhbYrliyinin nailiyyYti kimi qYbul еtmYk оlar.

3. İş vaxtı fоndundan istifadYnin tYhlili
MьYssisYnin YmYk rеsursları ilY tYmin оlunması оnlardan istifadY dYrY­cYsini xaraktеrizY еtmir vY tYbii ki, bilavasitY mYhsul, iş vY xidmYtlYr istеhsalına birbaşa tYsir gцstYrYn amil оla bilmYz. MYhsul buraxılışı vY оnun kеyfiyyYti, istеhsalın ahYngdarlıьı fYhlYlYrin sayından зоx оnlar tYrY­findYn istеhsal prоsеslYrindY sYrf еdilYn YmYyin miqdarı vY kеyfiyyYtindYn, mYhsuldarlıq dYrYcYsindYn asılıdır. Buna gцrY dY YmYk gцstYricilYrinin tYhlili zamanı mьYssisYnin YmYk kоllеktivinin iş vaxtından istifadYnin еf­fеkt­liyi цyrYnilir.

ЏmYk rеsurslarından istifadY ilk nцvbYdY iş vaxtı fоndundan istifadY dYrYcY­sindYn asılıdır. Hеsabat dцvrь YrzindY mцvcud YmYk rеsurslarından istifadY bьtьn işзilYr (fYhlYlYr) tYrYfindYn, bir fYhlY tYrYfindYn işlYnmiş adam-gьnlYrinin vY saatlarının miqdarına gцrY qiymYtlYndirilir.

Planlaşdırma vY tYhlil işlYri yaxşı qurulmuş mьYssisYlYrdY YmYk rе­surs­­la­rından istifadYni ifadY еtmYk mYqsYdilY gYlYn hеsabat ili ьзьn mьYs­sisYnin iqtisadi vY sоsial inkişafı (biznеs) planını tYrtib еdYn zaman iş vaxtı balansı tYrtib еdilir vY bьtьn hеsabat dцvrь YrzindY оnun gцzlYnilmYsinY оpеrativ nYzarYt еdilir. ЏksYr istеhsal mьYssisYlYrindY, xьsusilY dY mцvsьmь istеhsal sahYlYri mцvcud оlan mьYssisYlYrdY tYqvim ilinin ayrı-ayrı dцvrlYrindY YmYk rеsurslarına оlan tYlabat vY оnlardan istifadY gцstYricilYri fYrqlYndiyinY gцrY planlaşdırılan il ьзьn iş vaxtı balansında iş vaxtı fоndu ilin ayrı-ayrı kvartalları ьzrY hеsablanır. İş vaxtı balansının nьmunYvi fоrması aşaьıdakı 1 saylı cYdvYldY vеrilir.

• CYdvYl 1

İş vaxtı balansı (bеşgьnlьk hYftYdY bir işзi hеsabı ilY)

GцstYricilYrHеsabat dцvrьPlan dцvrьcYmiKvartallar ьzrYIIIIIIIV1. TYqvim vaxt fоndu, gьn366365909192922. Qеyri iş gьnlYri938819232521о cьmlYdYn:bayram8513---1istirahYt858318202520оnlardan YlavY istirahYt gьnlYri3433671283. TYqvim iş gьnlYrinin miqdarı (nоminal fоnd), sYt 1-sYt 2

273

277

71

68

67

714. İşY зıxmayan gьnlYrin sayı31,231,28,07,77,67,9О cьmlYdYn:-nцvbYti vY YlavY mYzuniyyYt16,317,84,44,54,54,4-tYdris mYzuniyyYti0,81,10,40,30,20,2-dоьumla YlaqYdar mYzuniyyYt1,11,40,40,30,30,4-xYstYlik9,89,32,42,22,22,55. QanunvеricilikdY icazY vеrilYn digYr işY зıxmamalar, gьn

1,8

1,6

0,4

0,4

0,4

0,46. MьdiriyyYtin razılıьı ilY işY зıxmama, gьn 0,8---------------7. Prоqul (hеsabat ьzrY)0,5---------------8. Bьtцv gьn YrzindY bоşdayanma (hеsabat ьzrY)

0,1

---

---

---

---

---9. İldY iş gьnlYrinin sayı (sYt. 3-sYt4)241,8245,863,060,059,463,110. İş gьnьnьn оrta (nоminal) uzunluьu, saat7,677,677,677,677,677,6711. İş gьnь uzunluьunun qısadılması ilY YlaqYdar vaxt itkilYri, saat

0,05

0,04

0,04

0,04

0,04

0,04О cьmlYdYn:-sьdYmYr uşaqlı qadınlar ьзьn-------------------nцvbYdaxili bоşdayanmalar (hеsabat ьzrY)-------------------bayram gьnlYrindY0,020,020,020,020,020,02- aьır vY saьlamlıq ьзьn zYrYrli işlYrdY зalışanlar ьзьn

0,01

0,01

0,01

0,01

0,01

0,01-yеniyеtmYlYr ьзьn0,010,010,010,010,010,0112. İş gьnьnьn оrta uzunluьu, saat 7,627,637,637,637,637,6313. Bir fYhlY hеsabı ilY yararlı iş vaxtı fоndu, saat (sYt.9 x sYt.12)

1842,5

1875

481

460

453

481

Qеyd 1: FYhlYlYrdYn başqa digYr işзi katеqоriyaları ьzrY iş vaxtı balansı tYrtib еdilmir.

Qеyd 2: İş vaxtı balansı bьtцvlьkdY mьYssisY ьzrY, оnun Ysas vY kцmYkзi sеxlYri vY istеhsal sahYlYrindY зalışan fYhlYlYr ьzrY tYrtib еdilir.

TYhlilin YhatY еtdiyi dцvr YrzindY (mYsYlYn hеsabat ilindY) iş vaxtı fоndu (İVF) fYhlYlYrin оrta siyahı sayından (F_a), оrta hеsabla bir fYhlY tYrYfindY işlYnmiş gьnlYrin (İ_g) sayından vY bir iş gьnьnьn оrta uzunluьundan (İ_gu) asılıdır vY aşaьıdakı fоrmula ilY hеsablanır:

İVF=F_s x İ_g x İ_gu

İstеhsal mьYssisYlYrindY оbyеktiv vY subyеktiv sYbYblYrdYn bьtцv iş gьnь YrzindY vY nцvbYarası bоşdayanmalar zYruridir vY buna gцrY dY bеlY bоşdayan­malar planlaşdırılır. TYhlil zamanı plandan artıq bоşdayanmalar ьzrY iş vaxtı itkilYri tYyin еdilir.

TYhlil zamanı YvvYlcY bьtцvlьkdY mьYssisY ьzrY hеsabat dцvrь Yr­zindY оrta hеsabla bir fYhlY tYrYfindYn işlYnmiş gьnlYrin sayının plana nis­bYtYn az оlmasının, habеlY nцvbYdaxili bоşdayanmaların iş vaxtı itkilYrinY tYsiri hеsablanır, bu kYnarlaşmaya оbyеktiv vY subyеktiv amillYrin tYsiri tYyin еdilir. İş vaxtı itkilYri fYhlYlYrin iş vaxtından sоnra işY cYlb еdilmYsini zYruri еtdiyinY gцrY bu sYbYbdYn işlYnilmiş iş saatlarının miqdarı hеsab­lanır. TYhlil apardıьımız mьYssisYdY YmYk rеsurslarından istifadYni xarak­tеrizY еdYn ьmumi gцstYricilYr aşaьıdakı 2 saylı analitik cYdvYldY vеrilir.

• CYdvYl 2

ЏmYk rеsurslarından istifadYyY dair hеsablama

GцstYricilYrKезYn ildYHеsabat ilindYKYnarlaşma (+,-)plan ьzrYfaktikikезYn ilY nisbYtYn plana nisbYtYnA123451. FYhlYlYrin оrta illik sayı, nYfYr321031803084-126-962. Bir fYhlY tYrYfindYn işlYnmişdir:gьn236245,8241,8+5,8-4,0saat3. İş gьnьnьn оrta uzunluьu, saat7,608,07,63+0,3-0,37О cьmlYdYn iş vaxtından sоnra işlYnmiş, min saat22,4---25,6+3,2---VеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi mьYssisYdY mцvcud YmYk rеsurs­larından tam hYcmdY istifadY оlunmamış, iş vaxtı itkilYrinY yоl vе­ril­miş­dir. Оrta hеsabla bir nYfYr fYhlY tYrYfindYn işlYnmiş gьnlYrin sayı 4 gьn, iş gьnьnьn uzunluьu isY 0,37 saat az оlmuşdur. Bu sYbYbdYn iş vaxtı itki­lYri 4 x 3084=12336 gьn yaxud 12336 x 8=98688 saat оlur.

İstеhsalın vY YmYyin tYşkilindY оlan qьsurlarla, yYni subyеktiv sYbYb­lYrlY YlaqYdar nцvbYarası bоşdayanmalar da зоx оlmuşdur. Bu sYbYbdYn iş vaxtı itkilYri 3084 x 241 x 0,37=275000 saat tYşkil еdir. BьtцvlьkdY mьYssisY ьzrY iş vaxtı itkilYrinin ьmumi hYcmi 1845-1966 x 3084=-373164 saat оlur. Bunu dьrьst gцstYrici kimi qYbul еtmYkdY оlmaz. BеlY ki, burada iş vaxtından YlavY iş vaxtı hеsaba alınmamışdır. Bu gцstYricini hеsaba alsaq, iş gьnьnьn faktiki uzunluьu (5690-25,6):(3084 x 241,8)=7,6 saat оlur. Bu halda iş vaxtı itkisinin dYqiq miqdarı 3084 x 241 x 0,4=297297,6 saat оlur.

İş vaxtı itkilYri kYnardan alınan еlеktrik еnеrъisinin, su, buxar vY s. kYsilmYsi vY mьYssisYnin fYaliyyYtindYn asılı оlan mьxtYlif оbyеktiv, mь­diriyyYtin razılıьı ilY YlavY mYzuniyyYtlYrin vеrilmYsi, mьvYqqYti iş qabiliy­yY­tinin itirilmYsinY gцrY fYhlYlYrin xYstYlYnmYsi, prоqul, maşın vY avadanlıqların na­saz оlmasına gцrY, xammal vY matеrialların, yanacaьın vY dYstlYşdirici mY­mu­lat­ların, еlеktrik еnеrъinin зatışmamazlıьına, habеlY digYr planlaşdı­rılmayan subyеktiv sYbYblYrY gцrY оla bilYr. Bu halda hYr bir sYbYb ьzrY, xьsusilY dY mьYssisYnin fYaliyyY­tin­dYn asılı оlan sYbYblYr ьzrY iş vaxtı itkilYrini Ytraflı tYhlil еtmYk lazımdır. MьYs­sisYnin fYaliyyYtindYn asılı iş vaxtı itkilYri (subеyktiv itkilYr) mYhsul istеhsalını artırmaq, fYhlYlYri ixtisar еtmYk ьзьn tYsYrrьfatdaxili еhtiyat hеsab оlunur. Sub­yеktiv sYbYblYrdYn iş vaxtı itkilYri YlavY vYsait qоyuluşu tYlYb оlunmadan, ancaq tYşkilati tYdbirlYr gцrmYklY daha tеz sYfYrbYr еtmYklY istеhsalın еffеktliyini yьksYltmYk mьYssisY ьзьn faydalı оlur.

TYhlil zamanı tYşkilati tYdbirlYr gцrmYklY aradan qaldırılması mьmkьn оlan vY оlmayan iş vaxtı itkilYrini ayırd еtmYk tYlYb оlunur.

Aradan qaldırmaq mьmkьn оlan iş vaxtı itkilYrinin cYmi miqdarı iş vaxtı fоndunun artırılmasında istifadY оlunmamış tYsYrrьfatdaxili еhtiyat hеsab оlunur. Bizim misalımızda iş vaxtı itkilYri vY bu itkilYrin mYhsul istеhsalının hYcminY tYsiri aşaьıdakı 3 saylı analitik cYdvYldY vY cYdvYl mYlumatlarına YsasYn aparılan hеsablamalarda vеrilir.

• CYdvYl 3

Bir nYfYr fYhlY hеsabı ilY iş vaxtı fоndu (iş vaxtı balansı)

GцstYricilYrPlan ьzrYHеsabat ьzrYKYnarlaşma A1231. TYqvim ilinin sayı365365---2. Qеyri iş gьnlYrinin sayı (bayram vY istirahYt gьnlYri)

111

111

---3. Nоminal iş vaxtı fоndu (IsYt:IIsYt)254254---4. Saat hеsabı ilY nоminal iş vaxtı fоndu20832083---5. İşY зıxmayan gьnlYrin sayı29,831,7+1,9О cьmlYdYn: 5.1NцvbYti vY bьtьn nцvlYrdY mYzuniyyYt18,818,7-0,15.2 HamilYlik vY dоьumla YlaqYdar mYzuniyyYt2,82,8---5.3 XYstYliyY gцrY6,47,6+1,25.4 QanunvеricilikdY icazY vеrilYn digYr işY зıxmamalar

1,8

1,4

-0,45.5 MьdiriyyYtin icazYsi ilY işY зıxmama.---0,5+0,55.6 Bьtьn gьn YrzindY bоşdayanmalar---0,2+0,25.7 Prоqul---0,3+0,35.8 TYdris mYzuniyyYti---0,2+0,26. Faktiki işlYmişdir:6.1 gьn hеsabı ilY224,2222,3-1,96.2 saat hеsabı ilY18381823-157. NцvbYdaxili bоşdayanmalar, saat hеsabı ilY52,858,9+7,67.1 sьdYmYr uşaqlı qadınlar ьзьn YlavY tYnYffьs3,64,8+1,27.2 iş gьnьnьn qısaldılması49,251,4+2,28. Rеal iş vaxtı fоndunu, saat hеsabı ilY1785,21764,121,2

Bizim misalımızda işзilYrin оrta illik siyahı sayı 3084 nYfYr, mYhsul istеh­salının plan hYcmi 1120 milyоn manatdır. Bu halda bir iş gьnьnY dьşYn mYhsul istеhsalının plan hYcmi 1120:224,2=49,96 min man., bir iş saatı hеsabı ilY isY 49,96:8.2=6,09 min man. оlur (mьYssisY 5 gьnlьk iş hYftYsi rеъimin dY işlYyir).

MьxtYlif sYbYblYrdYn iş vaxtı itkilYrinin hazır mYhsul istеhsalına tYsiri aşaьıdakı hеsablamalarda vеrilir.

SYbYblYrHеsablamalar1. XYstYliyY gцrY işY зıxmayan gьnlYrin sayının plana nisbYtYn dYyişilmYsi

1,2 x 3084 x 49,6=183559,68 min man. 2.MьdiriyyYtin razılıьı ilY işY зıxmamaq0,5 x 3084 x 49,6=76483,2 min man.3. Prоqul0,3 x 3084 x 49,6=45889,92 min man.4. Bьtьn gьn davam еdYn sair bоşdayanma-lar0,2 x 3084 x 49,6=30593,28 min man.5. TYdris mYzuniyyYti0,2 x 3084 x 49,6=30593,28cYmi 367119,36 man.

Sadaladıьımız sYbYblYr ьzrY iş vaxtı itkilYrini aradan qaldırsaydı mьYssisYnin YmYk kоllеktiv hazır mYhsul buraxılışının hYcmini 367119,36 min man. artıra bilYrdi.

MьYssisY hеsabat ilindY hYr bir fYhlY hеsabı ilY 2,7 saat nцvbYdaxili bоşda­yan­malara yоl vеrmişdir. Bu sYbYbdYn cYmi iş vaxtı itkisi 2,7  3084:8,2=68280 saat, mYhsul istеhsalının plana nisbYtYn azalması hYcmi isY 2,7  3084  6,09 = 50710,2 man. оlur.

ЏlavY vYsait xYrclYmYdYn ancaq tYşkilati tYdbirlYr gцrmYklY aradan qal­dırmaq mьmkьn оlan iş vaxtı itkilYri, yYni еhtiyat tYşkil еdYn iş vaxtı fоndu (2,7 x 3084)+1110=8326,8 gьn оlur. MьYssisYnin rYhbYrliyi еhtiyat tYşkil еdYn iş vaxtı fоndundan istifadY еdY bilmYdiyinY gцrY, il YrzindY 8326,8:224,2=37 fYhlYni YlavY işY cYlb еtmYk mYcburiyyYtindY оlmuşdur.

MьYssisYdY nцvbYdaxili bоşdayanma 2,7 x 3084=8326,8 saat оl­muş­dur ki, bu da hYr gьndY 8326,8:1785,2=5 fYhlYnin işY зıxmamasına bYra­bYrdir.

İş vaxtı itkilYrinin cYmi miqdarı hеsabat dцvrьndY tYyin оlunmuş vaxt (faktiki iş vaxtından YlavY işlYnmiş vaxtı зıxmaqla hеsablanan) YrzindY bь­tьn fYhlYlYr tYrYfindYn işlYnmiş vaxtın miqdarından fYhlYlYrin faktiki sayına gцrY tY­zY­dYn hеsablanan mYhsul (iş vY xidmYtlYr) buraxılışına dair plan tapşırıьını yеrinY yеtirmYk ьзьn iş vaxtının miqdarını зıxmaqla da tYyin еdilir.

İdarYеtmYdY analitik işlYri yaxşı qurulmuş mьYssisYlYrdY iş vaxtı itkilYrinin hеsablanmasını asanlaşdırmaq ьзьn aşaьıdakı fоrmulalardan istifadY еdilir.

İc=(F₁-İ^cm)-(FS_о-F_о x F₁)

İc=FS₁-(FS_о:F_о x F₁)

Bu gцstYricini (İc) faktiki işlYnmiş vaxtdan fYhlYlYrin faktiki sayına gцrY kоr­rеktY еdilmiş plan iş vaxtını зıxıb alınan nYticYyY iş vaxtından YlavY işlYnmiş saat­ların miqdarını YlavY еtmYklY dY tYyin еtmYk оlar. Bu halda fоrmula bеlY оlur:

İc=FS₁-(FS_о:F_о xF₁)+İ_Ys

İş vaxtı itkilYrinin cYmini bir fYhlYyY dьşYn faktiki iş vaxtı itkisini fYhlYlYrin faktiki sayına vurub, alınan nYticYyY iş vaxtından YlavY iş saatlarının miqdarını YlavY еtmYklY dY hеsablamaq оlar. Bu halda fоrmula aşaьıdakı kimi оlur:

İc=F₁^bs-(F_о^bs:F_о-F₁)

Burada: İc-cYmi iş vaxtı itkisi-plan vY faktiki;

F_о, F₁-fYhlYlYrin оrta siyahı sayı;

FS_о-FS₁ -bьtьn fYhlYlYr tYrYfindYn işlYnmiş cYmi iş saatlarının

plan vY faktiki miqdarı;

İ_Ys-iş vaxtından YlavY işlYnmiş vaxtın faktiki miqdarı tYrYfindYn;

F^bs-bir fYhlY tYrYfindYn işlYnmiş vaxt, saat hеsabı;

İ^cm-qеyri mYhsuldar iş vaxtı.

İstеhsal mьYssisYlYrindY зYtin dьzYldilYsi brak mYhsul istеhsalı, brakın dьzYldilmYsi, habеlY tеxnоlоъi prоsеsdYn kYnarlaşma işlYrinin gцrьlmYsinY YmYk mYsrYflYri qеyri-mYhsuldar xYrclYr hеsab оlunur. Satış bazarlarında rYqabYt mьbarizYsi daim gьclYnYn indiki şYraitdY bazara зıxartmaq ьзьn sе­зilYn mYhsulun xarici gц­rьnьşьn, еtikеtlYrin, qablaşdırmanın mьasir­lYş­di­ril­mYsi vY i.a mYhsulun kеyfiyyYti ilY YlaqYdar оlmayan işlYrY YmYk mYsrYflYri dY qеyri-mYhsuldar xYrclYrdir.

TYhlil zamanı bu qYbildYn оlan qеyri-mYhsuldar YmYk mYsrYflYri ayrıca tYhlil еdilir vY qiymYtlYndirilir. Bunu aşaьıdakı misaldan daha aydın gцrmYk оlar.

Qеyri mYhsuldar YmYk mYsrYflYri

GцstYricilYrMYblYьi, manat1. Ьmumi mYhsulun hYcmi39275,62. İstеhsal fYhlYlYrinin YmYk haqqı4512,23. Brakdan оlan itkilYr35,84. Matеrial mYsrYflYri19682,25. Brakın dьzYldilmYsinY mYsrYflYr5,66. Bьtьn fYhlYlYrin YmYk haqqı8574,87 FYhlYlYr tYrYfindYn işlYnmiş saatların miqdarı73258. Brakın dьzYldilmYsi ilY YlaqYdar xYrclYr1,3VеrilYn mYlumatlardan istifadY еtmYklY brak mYhsulun hazırlanmasına vY dьzYldilmYsinY qеyri-mYhsuldar YmYk mYsrYflYrini hеsablamaq ьзьn aşaьıdakı gцstYricilYr tYyin еdilir:

1) ЏmtYYlik mYhsulun maya dYyYrindY bilavasitY tеxnоlоъi prоsеslYrdY işlYyYn istеhsal fYhlYlYrinin YmYk haqqının xьsusi зYkisi:

4512,2:39275,,6:100=11,49%

2) QYti brak еdilmiş mYhsulun maya dYyYrindY YmYk haqqı mYblYьi:

35,8 x 11,49:100=4,1 man.;

3) İstеhsal еdilmiş YmtYYlik mYhsulun maya dYyYri gцstYricisindYn xammal vY matеrial, kоmplеktlYşdirici mYlumat vY yarımfabrikatlarla YlaqYdar mYsrYflYri зıxdıqdan sоnra alınan mYsrYf mYblYьindY istеhsal fYhlYlYrinin YmYk haqqının xьsusi зYkisi:

4512,2 : (39275,6-19682)x100=28,94;

4) Brak mYhsulun dьzYldilmYsi ilY mYşьul оlan fYhlYlYrin YmYk haqqı:

5,6 x 28,94:100=1,56man;

5) Оrta hеsabla bir iş saatına dьşYn YmYk haqqı:

8574,8:7325=1,71 man.;

6) QYti brakda vY оnun dьzYldilmYsindY fYhlYlYrin YmYk haqqı:

4,1+1,56=5,66 man.;

7) Brak mYhsulun hazırlanması vY оnun dьzYldilmYsinY iş vaxtı sYrfi:

6,9:1,71=4,03 min saat.

4. MYhsulun YmYktutumunun vY hasilat nоrmalarının yеrinY yеtirilmYsinin tYhlili
Bazar iqtisadiyyatı şYraitindY fYaliyyYt gцstYrYn istеhsal mьYssi­sY­lYrindY mYhsulun (işin, xidmYtin) YmYktutumunun azaldılması mYhsulun maya dYyYrinin aşaьı salınmasını vY mYnfYYtin зоxaldılmasını tYmin еdYn Ysas amillYrdYn biridir.

ЏmYk mYsrYflYrinin, xьsusilY dY aьır Yl YmYyin vY iş adamlarının saьlam­lıьı ьзьn zYrYrli işlYrlY YlaqYdar mYsrYflYrin azaldılması YmYk mYhsuldarlıьının yьksYldilmYsini tYmin еdYn bцyьk еhtiyat mYnbYyidir.

İstеhsal prоsеsindY еlmi-tеxniki nailiyyYtlYrdYn istifadY, tеxnikanın vY istеh­sal tеxnоlоgiyaların, istеhsalın vY YmYyin tYşkili fоrmalarının daim tYk­mil­­lYş­diril­mYsi, daha asan еmal оlunan matеrial rеsurslarından istifadY (mYh­sulun kеyfiy­yY­ti­nY xYlYl gYtirmYdYn), qеyri-mYhsuldar YmYk mYsrYf­lY­ri­nin aradan qaldırılması, işlYrin mеxaniklYşdirilmYsi sYviyyYsinin yьksYl­dilmYsi, satınalma yarımfabrikat­lar­dan vY kоmplеktlYşdirici mYlumatlardan istifadY, iş vaxtı itkilYrinin azaldılması, kadrların ixtisaslarının vY pеşY vYr­dişlYrinin artırılması mYhsul istеhsalına YmYk mYs­rYflYrinin azaldılmasını, YmYk mYhsuldarlıьının yьksYldilmYsini tYmin еdYn Ysas amillYrdir.

ЏmYktutumunun tYhlilindY mYhsulun YmYktutumu ьzrY planın yеrinY yеtiril­mY­si vY оnun dinamikası, оnun dYyişilmYsi sYbYblYri, mYhsulun udеl YmYktutu­mu­nun dYyişilmYsi vY dinamikası, sadaladıьımız gцstYricilYr ьzrY kезYn illY, hе­sa­bat ili ьзьn planla mьqayisYdY kYnarlaşmaların sYbYblYri vY оnların mYhsulun YmYktutumuna tYsiri tYyin еdilir. Bunun ьзьn aşaьıdakı fоrmada sadY analitik cYdvYl tYrtib еdilir. (bax 6 saylı cYdvYl).

VеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi hеsabat ili ьзьn qYbul еdilmiş planda fYhlYlYrin оrta illik sayını kезYn ilY nisbYtYn 2,3% (97,7-100) ixtisara salınan şYraitdY YmtYYlik mYhsul istеhsalını 3,5% (103,5-100) artırmaq, başqa sцzlY dеsYk YmYk mYsrYflYrinY qYnaYt еtmYk, fYhlYlYrin sayını azaltmaq nYzYrdY tutulmuşdu.

• CYdvYl 6

MYhsulun YmYk tutumunun tYhlili

GцstYricilYr

KезYn ildYHеsabat

ilindYGцstYricinin artım sYviyyYsi,

%-lYplanfakti­kiplan kезYn ilY nisbYtYnfaktiki kезYn ilY nisbYtYnfaktiki plana nisbYtYnA 1234561. ЏmtYYlik mYhsul, milyоn man.371153842039275103,5105,8102,22. FYhlYlYrin оrta illik sayı, nYfYr32103136308497,796,197,73. Bir fYhlY tYrYfindYn işlYn­miş­dir, saat

1794

1838

1823

102,4

101,6

99,24. cYmi işlYnmişdir, saat (sYt3 x sYt2)575874057639685622132100,097,697,55. 1 milyоn manat mYhsulun udеl YmYktutumu, saat (sYt 4 ; sYt1)

155,2

150,0

143,1

96,6

92,2

95,46. Оrta hеsabla 1 iş saatına mYh­­sul istеhsalı, min man. (sYt1:sYt4)

6,445

6,665

6,986

103,4

108,4

104,8FYhlYlYrin sayı kезYn ilY nisbYtYn 126 nYfYr ixtisara salınan şYraitdY YmtYYlik mYhsulun kезYn ilY nisbYtYn 5,8% (105,8-100) vY hеsabat ili ьзьn plana nisbYtYn 2,2% artması şYraitindY iş vaxtı fоndunun kезYn ilY nisbYtYn 2,4% (97,6-100) vY hеsabat ili ьзьn plana nisbYtYn 2,5% (97,5-100) azal­ması YmYk mYsrYf­lYrinY qYnaYtin nYticYsidir. Bu hal цz nцvbYsindY mYh­sulun YmYktutumuna mьs­bYt tYsir gцstYrmişdir. MYhsulun YmYktutumunun kезYn ilY nisbYtYn azaldıl­ma­sına dair plan tapşırıьı (150x100:155,2)-100 = 3,4%-dir. Hеsabat ilindY YmYk­tu­tu­mu­nun kезYn ilY nisbYtYn aşaьı sa­lın­ması (143,1 x 100:155,2)-100=-7,8% miqda­rın­da оlmuşdur.

ЏmYktutumunun azaldılması цz nцvbYsindY YmYk mYhsuldarlıьının yьk­sYl­dil­mYsini tYmin еtmişdir. QYbul еdilmiş planda YmYk mYhsul­dar­lı­ьı­nın (1 iş saatı­na mYhsul istеhsalının) kезYn ilY nisbYtYn 3,4% yьksYldilmYsi nYzYrdY tutulduьu halda, оnun faktiki sYviyyYsi kезYn ilY nisbYtYn 8,4%, hеsabat ili ьзьn plana nisbYtYn isY 4,8% зоx оlmuşdur.

ЏmYktutumunun azaldılmasına dair faktiki gцstYrici planda nYzYrdY tutul­du­ьun­dan 7,8-3,4=4,4% зоx оlmuş vY nYticYdY оrta hеsabla 1 iş saatına mYhsul istеhsal 8,4-3,4=5,0% artmışdır.

MYlumatlardan gцrьndьyь kimi mYhsulun YmYk tutumu kезYn ilY nisbYtYn 7,8%, plana nisbYtYn 4,6% azalan şYraitdY mYhsul istеhsalının artımı hеsabına YmYk mYhsul­darlıьı mьvafiq surYtdY 8,4% vY 4,8% artmışdır. DеmYli, mYhsulun YmYktutumu ilY YmYk mYhsuldarlıьı arasında tYrs mьtYnasiblik mцvcuddur. Зьnki mYhsulun ьmumi udеl YmYktutumu vY fYhlYlYrin iş vaxtının 1 saatına mYhsul istеhsalı gцstY­ri­ci­lYrinin kезYn ilY vY plana nisbYtYn dYyişilmYsi еyni amillYrin tYsiri nYticYsindY оlur.

ЏmYktutumuna dair ьmumi gцstYricilYrin tYhlili YmYktutumunun azal­dıl­ması еhtiyatlarının aşkar еdilmYsindY az YhYmiyyYt kYsb еdir. Зоxlu зеşiddY mYhsul buraxan mьYssisYlYrdY ayrı-ayrı зеşidlYrin, hYtta istеhsalın tеxniki sYviyyYsi, istеhsal tеxnоlоgiyaları, istеhsalın vY YmYyin tYşkili fоr­ma­ları fYrqlYnYn sеxlYrdY istеhsal оlunan еyni зеşiddY mYhsulun YmYktutumu fYrqlYnir. BеlY bir şYraitdY YmYktutumu yьksYk оlan mYlumatların istеhsalı mьYs­sisY ьзьn faydalı оlmur. Buna gцrY dY YmYktutumuna dair ьmumi gцs­tYricilYri tYhlil еtmYklY yanaşı hYm YmYktutumu yьksYk оlan mYlumatları istеhsaldan gцtьrmYk vY hYm dY YmYk­tu­tumunun aşaьı salınması еhtiyatlarını aşkara зıxartmaq vY bunları sYfYrbYr еtmYk mYqsYdilY ayrı-ayrı mYhsul зеşidlYri ьzrY YmYktutumu gцstYricilYri tYhlil еdilir. Bizim misalımızda Ysas mYhsul зеşidlYri ьzrY YmYktutumu gцstYricilYrinY dair mYlumatlar aşaьıdakı 7 saylı cYdvYldY vеrilir.

• CYdvYl 7

MYhsul зеşidlYri ьzrY udеl YmYktutumu gцstYricilYrinin tYhlili

MYhsul

1.