2.2. Hazır məhsulun buraxılışı uyğun əməliyyatların uçotu
Məhsul buraxılışının əsədlə rəsmiləşdirilməsi. Bir qayda olaraq istehsalatda
buraxılmış məhsullar hazır məhsullar anbarına təhvil verilir. Məhsulların sexdən
anbara təhvil verilməsi, təhvil verən sexin adı, məhsulu olan anbarın adı,
məmulatın adı, nomenklatura nömrəsi, məmulatın anbar verilən miqdarı, uçot
qiyməti və məbləği göstərilən qəbul – təhvil qaiməsi ilə rəsmiyyətə salınır.
Qəbul-təhvil qaiməsi məhsulu verən sexin nüməyəndəsi, onu anbara qəbul edən
anbardan və texniki nəzarət şöbəsinin işçisi tərəfindən imza edilir.
Əksər təşkilatlarda məhsulun təhvil verilməsi üçün cəmləşdirmə qəbul-
təhvil qaiməsi rəsmiyyətə salınır. Onda, bir neçə gündəlik və bir neçə
məmulatlar uyğun yazılışlar aparılır. Bir sıra hallarda cəmləşdirmə qəbul-təhvil
qaiməsi əvəzinə hər buraxılmış məhsul uyğun rəsmiləşdirilən birdəfəlik qaimə
tərtib edilir. Məhsulların birdəfəlik sifarişlə hazırlanması hallarında yazılan
qaimədə sifarişə daxil olan məmulatların adı sifarişin yerinə yetirilməsi üçün
əsas sənəd olan müqavilə, yaxud məktubun nömrəsi gösətrilməlidir. Mürəkkəb
və çoxdəstli məhsulların hazırlanın zaman qaimə əvəzinə məmulatın adı,
miqdarı, dəyəri göstərilən qəbul-təhvil aktı tərtib edilir. bu sənəddə hazırlanmış
məmulatların istehsalının qurtarması, bunun tam dəstləşdirilməsi, texniki
şərtlərə tam cavab verməsi və qablaşdırılmış şəkildə texniki nəzarət şöbəsi
tərəfindən qəbul edilməsi və anbaoa təhvil verilməsi haqda qeydiyyat aparılır.
Müqafilədə, sifarişçinin məhsulun qəbulunda iştirakı nəzərdə tutulan hallar-
da, tərtib edilmiş qaimə yaxud qəbul-təhvil aktında onlar da imza etməlidirlər.
Bir çox kütləri istehsal müəssisələrində növbə ərzində hazırlanmış
məhsullar sexdən bir neçə dəfər anbarda təhvil verilir. Bu cür halda qaimə
əvəzinə qəbul-təhvil cədvəli tərtib olunur. Adətən anbara daxil olmuş hər bir
məmulat qəbul-təhvil aktında qeydə alınır. Sonra növbə ərzində qəbul edilmiş
məmulatların ümumi miqdarı hesablanılır və bunun üçün qəbul-təhvil qaiməsi
rəsmiyyətə salınır. Bir qayda olraqa qəbul-təhvil cədvəli anbarda saxlnılır, təhvil
37
qaiməsi isə başqa hallardakı kimi mühasibat uçotunun cəmləşdirmə
cədvəllərində, sintetik və analitik uçot registrlərində yazılışların aparılması üçün
istifadə olunur. Qəbul-təhvil cədvəllərindən istifadə edilən zaman qaimələrin
yazılması və mühasibat uçotunun aparılması xeyli ixtisar edilir. məhsulların
anbara verilməsini və onların rəsmiyyətə salınması qadalarını sürətləndirmək
üçün mümkün kimi təhvil verilən məmuialtalırn miqdarını hesablaya bilən
cihazların tətbiq edilməsi məqsədəuyğundur.
Bir sıra sənaye sahələrində istehsal edilən məhsulların xüsusiyyətindən asılı
olaraq xüsusi formalı qaimə tətbiq olunur.
Qəbul-təhvil qaimələri və qəbul təhvil aktları iki surətdən ibarət yazılır.
Onlardan məhsulu qəbul edən anbarların imzası olan və operativ uçotun
aparılması üçün istifadə edilən birinci surət təhvil verən sexdə qalır, məhsullar
birlikdə, təhvil verən sexin nümayəndəsinin imzası və anbar-mühasibat
uçotunun aparılması üçün əsas sayılan ikindi sırt isə anbara verilir.
İşlər kənar təşkialtlar üçün yerinə yetirilən hallarda işin təhvil verilməsi
qəbul-təhvil aktı ilə rəsmiyyətə salınır. Bu akt da qaimə kimi iki surətdən ibarət
tərtib edilir. Bunun birinci sürəti icraçı-müəssisənin nüməyəndəsinin imzası ilə
sifarişçiyə verilir, sifarişçinin nümayəndəsinin təsdiq etdiyi başqa surət isə
icraçıda qalır və işlərin mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilməsi və
gələcəkdə hesabalşmanın aparılması üçün istifadə edilir. göstərilən xidmətlər isə
akt, naryad-sifariş, yaxud qəbzlə rəsmiyyətə salınır.
Qəbul-təhvil aktı, hazır məhsulun anbar uçotu kartoçkasında yazılış
apardıqdan sonra mühasibatlığa verilir. Burada həmin sənədə əsasən məhsul
buraxılışı haqda məliumatlar formalaşır. Görülmüş iş və xidmətlərə aid ilk
sənədlər də mühasibatlığa daxil olur.
Hesabat dövrü ərzində məhsul buraxılışı haqda məlumatları ümumiləş-
dirmək üçün cəmləşdirmə cədvəlindən istifadə edilir. onda sənədin növrəsi,
tarixi və məhsulun uçot qiyməti, normativ (plan) maya dəyəri, yaxud satış
qiyməti göstərilməklə növbə, yaxd gün ərzində təhvil qaiməsi və qəbul aktından
38
götürülən buraxılış məhsulun miqdarı haqda məlumatlar göstərilir. Hesabat
dövrü qurtardıqca cədvəldə hər növ məhsulun ümumi miqdarı hesablanıb
müəyyən edilir.
Bundan sonra cədvələ əsas və köməkçi istehsalatın hər növ məhsul uyğun
analitik uçotundan götürülmüş həqiqi maya dəyəri hesablanıb təyin edilir.
ümumimi buraxılmış və hazır məhsul anbarına təhvil verilmiş məhsulların
həqiqi maya dəyəri isə təhvil verilmiş məhsulların həqiqi maya dəyəri isə
cəmləşdirmə cədvəlinin köməyi ilə hesablanıb müəyyən olunur.
Ümumilikdə müəssisə uyğun buraxılaq məhsulun həqiqi istehsal maya
dəyəri 1 №-li jurnal-orderdə (2-ci «Əmtəəlik məhsulun maya dəyərinin
hesablanması böləmsində») hesablanır. Buna görə həqiqi maya dəyəri haqda
cəmləqdirmə cədvəlinin məlumatları sözü gedən jurnal-orderin 3-cü böləmsinin
məlumatları ilə üzləşdirilməlidir.
Cəmləşdirmə cədvəlinin məlumatları məhsulların sintetik uçotd əks
etdirlməsi və anbardakı hazır məhsulların dəyər ifadəsilə analitik uçotunun
aparılmasında istifadə olunur.
Anbardakı hazır məhsulların mövcud olmasınun və hərəkətinin uçotunu
aparmaq üçün 204 «Hazır məhsul» hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Hesabın
debetində anbardakı məhsulun ilk və son qalığı, bunun istehsalatdan daxil
olması, kreditdən isə məhsulların anbardan buraxılması əks etdirilir.
İstehsalatdan buraxılan məmulatlar özünün müəssisədə isehlak edilən
hallarda, ya 204 «Hazır məhsul» hesabında ya da 201 «Material ehtiyatları»
hesabında uçota alına bilər. Öz məhsullarının xüsusi məqsədə qismən istifadə
edilməsi zamanı isə belə məhsullar 204 «Hazır məhsul» hesabında uçota alınır.
Satış, yaxud yüklənmiş öz məhsulunun dəstləqdirilməsi üçün mal kimi baş-
qa müəssisələrdən alınan hazır məmulatlar 205 «Mallar» hesabında uçota alınır.
Sifarişçi tərəfindən qəbul ediləsi, ancaq qəbul olmayan və qəbul aktı ilə
rəsmiləşdirilməyən istehsalı tam qurtarmış məhsullar 204 «Hazır məhsul»
hesabında uçota alınmır və bitməmiş istehsalın tərkibinə daxil edilir. kənarda
39
yerinə yetirilmiş iş və göstərilmiş xidmətlərin dəyəri də 204 «Hazır məhsul»
hesabında uçota alınır və bilavasitə istehsal məsrəfləri hesabdan yüklənmiş,
yaxud satılmış məhsulları uçota alan hesablara silinir.
Məhsulun buraxılışının sintetik uçotu. İstehsalatda buraxılış məhsulların
sintetik uçotu iki variantdan biri 701 «Satışın maya dəyəri uyğun xərclər»
hesabından istifadə etmək və etməməklə aparıla bilər.
Birinci varinat hazırlanan məhsulun plan kalkulyasiyasından, (normativ
metodundan istifadə edən) yaxud məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyəri
kalkulyasiyasının normativ metodundan istifadə edən təşkialtlarda tətbiq oluna
bilər. Bu variantın üstün cəhəti həqiqi və normativ (plan) maya dəyəri arasın-
dakı kənarlaşdanın ümumilikdə arı hesabda uçota alınması və onların hər bir
məmulat uyğun müəyyən olunmasına ehtiyacın olmaması; anbarlarda olan
məhsullar zunu təyin edilmiş müddət ərzində dəyişməz uçot qiyməti ilə (pan,
yaxud normativ maya dəyəri uyğun) qiymətləndirildiyindən onların qiymətlən-
dirilməsinin sadələşməsi; çoz da olmasa uçotun əməktutumuluğunun ixtisar
edilməsi; kənarlaşmanın bilavasitə satılmış məhsula silinməsi,satılmış və yük-
lənmiş məhsulların həqiqi maya dəyərinin hesablanmasına, eyni zamanda
onların uçot və həqiqi ma ya dəyəri ilə analitik uçotunun aparılmasına zərurət
yaranmaması ilə xarakterizə olunur.
İkinci varinat həqiqi maya dəyərinin açıqlamaq nöqteyi-nəzərindən anali-
tikliyi təmin etməməklə daha çox əməktutumludur. Plan, yaxud normativ kalkul-
yasiyadan istifadə etməyən müəssisələr üçün bu variantdan istifadə etmək olar.
Müəssisədə birinci variantdan istifadə edilən zaman buraxılmış məhsulların
uçotu üçün 601 «Satış» və 204 «Hazır məhsul» hesabları tətəbiq edilir.
701 «Satışın maya dəyəri uyğun xərclər» hesabının debetində buraxılmış
məhsulun, yerinə yetirilmiş işin və göstərilmiş xidmətin həqiqi istehsal maya
dəyəri əks etdirilir. Bu zaman hesabın debeti 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət)
məsrəfləri”, 601 «Satış» hesabının kreditləri ilə müxabirləşir. Bu zaman
aşağıdakı mühasibat yazılışları tərtib olunur:
40
- anbara təhvil verilmiş məhsulların dəyəri üçün
Dt 204 saylı «Hazır məhsul» hesabı;
Kt – 701 saylı «Satışın maya dəyəri üzrə xərclər» hesabı;
- sifarişçiyə verilmiş iş və xidmətlərin dəyəri üçün:
Dt – 601saylı «Satış» hesabı;
Kt – 701saylı «Satışın maya dəyəri uyğun xərclər» hesabı;
701 saylı«Satışın maya dəyəri uyğun xərclər» hesabına yazılış aparıldıqdan
sonra hesabın debeti və kredit üzrə dövriyyələri arasındakı fərq müəyyən edilir.
bu fərq həqiqi maya dəyəri ilə normativ (plan) maya dəyəri arasındakı kənarlaş-
manı özündə əks etdirilir. Həqiqi maya dəyərinin, normativ (plan) maya dəyə-
rindən çox olması, istehsalatda artıq xərcə yol verildiyini sübut edir və o, əlavə
yazuluşla 601 "Satış" hesabının debetində, 206 «Satış məqsədi ilə saxlanılan
başqa aktivlər» hesabının kreditində əks etdirilir. Normativ (plan) maya dəyəri-
nin həqiqi maya dəyərindən artıq olması isə qənaət olunmasını sübut edir və bu
qənaət qırmızı storno usulu ilə 601 "Satış"hesabının debetinə, 206 «Satış məqsə-
di ilə saxlanılan başqa aktivlər» hesabının kreditinə yazılmaqla rəsmiyyətə
salınır. Son nəticədə, 206 «Satış məqsədi ilə saxlanılan digər aktivlər» hesabı
bağlanılır. Hesabat dövrünün axırında hesab uyğun qalıq olmadığından o haqda
balansda heç bir məlumat olmur.
Uçotun ikinci varinatı yəni əməliyyatın 206 «Satış məqsədi ilə saxlanılan
başqa aktivlər» hesabında əks etdirilməsi, bir qayda olaraq plan kalkulyasiyasını
tərtib etməyən və istehsala məsrəflərin uoçtu və məhsulun maya dəyəri kal-
kulyasiyanın normativ metodunu tətdbiq etməyən təşkialtlarda istifadə olunur.
Bu cür təşkialtlar məmulatın maya dəyərini ancaq həqiqi məsrəflərə görə
müəyyənləşdirir.
Sözü genəş varinatda məsrəflərinit uçota lana hesablardan, 204 «Hazır
məhsul», və 601 «Satış» hesablarından istifadə edilir. 204 «Hazır məhsul»
hesabında məhsulların mövcud olması və hərəkəti həqiqi istehsal maya dəyərilə
əks etdirilir. Anbardakı məhsullar bu qiymətlə də balansda göstərilir. Uçotda
41
satış qiymətindən istifadə edən təşkilatlarda 204 «Hazır məhsul» hsabında əks
etdirilən həqiqi maya dəyəri, uçot qiyməti ilə dəyərə və həqiqi maya dəyərinin
uçot qiymətilə dəyərindən kənarlaşmaya bölünür.
204 «Hazır məhsul» hesabının debeti 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət)
məsrəfləri”, 203 «Tikinti müqavilələri uyğun məsrəflər» hesabının kreditləri ilə,
krediti isə gəlir, ödənişdikdən sonra müəyyən edildikdə 211 "Alıcılar və
sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları", yaxud
gəlir məhsulun yüklənməsi
anında müəyyən edildikdə 601 «Satış» hesabının debetləri ilə müxabirləşir.
Yerinə yetirilmiş işlər və göstərilmiş xidmətlər birinci varinatda – məhsul
buraxılışının sintetik uçotunda olduğu kimi 204 «Hazır məhsul» hesabına əks
etdirilmir və istehsal məsərflərini uçota alan hesablardan 211 "Alıcılar və
sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları" yaxud, 601 «Satışı» hesabına silinir.
Müəssisələrdə hazır məhsulların cari uçotu həqiqi maya dəyəri uyğun
aparılır. Bu zaman məhsulların anbara mədaxili üçün aşağıdakı mühasibat
yazılışı tərtib olunur.
Dt 204 «Hazır məhsul» hesabı;
Kt 202 №li “İstehsalat (iş və xidmət) məsrəfləri” hesabı;
Kt
203 «Tikinti müqavilələri uyğun məsrəflər»
hesabı.
Uçot qiymətindən istifadə edən müəssisələrdə iki-biri buraxılmış
məhsulların uçot qiyməti ilə dəyəri üçün, ikincisi məhsulların həqiqi maya
dəyərilə, uçot dəyəri arasındakı fərq üçün yazılış tərtib edilir. bu zaman
məhsulun həqiqi maya dəyəri çox olan hallarda əlavə yazılış, az olan hallarda
isə «qırmızı storno» yazılışı tərtib olunur.
Məhsul buraxılışının ikinci variantından, normativ (plan0 maya dəyərinən
istifadə edən müəssisələr də istifadə edə bilər. Bu zaman həqiqi maya dəyərinin
normativ (plan) maya dəyərindən kənarlaşması 204 «Hazır məhsul» hesabına,
yaxud 601 «Satış» hesabına silinir. Kənarlaşmanın silinməsi qaydası təşkilatın
uçot siyasəti ilə təyin edilir.
|