Məmməd Süleymanov: Azərbaycanda Sol hərəkatın
Yüklə 0,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
52 №1 Fevral 2014 Burada kapitalizm sisteminin Qərb tarixindəki əsas insan haqları və azadlıqlarının gerçəkləşdirilməsindəki rolu və əhəmiyyətini ayrıca göstərmək lazımdır. Buxar maşınının ixtira edilməsi Avropada 18-ci əsrdə 5 qlobal dünya sisteminə çevrilmiş ictimai-iqtisadi formasiyanın bərqərar olduğu planetin bu hissəsində necə mümkün oldusa, burjuaziyanın feodalizmlə bir tərəfdən, yüksəlməkdə olan işçi hərəkatları ilə digər tərəfdən mübarizəsinin nəticəsi olmuş insan haqları və azadlıqları da məhz Qərbdə bərqərar olmuş kapitalist münasibətlər çərçivəsində mümkün ola bilərdi (Orta əsrlərin Qərbi “avrosentrist” insan haqları konsepsiyasına indiki Yaponiya, Arqentina və Türkiyədən daha yad idi). Burada həlledici məqam odur ki, bir çox haqlar və azadlıqlar azad əmtəə sahibi olmadan inkişaf edə bilməyən – istər işçi qüvvəsi, istərsə də istehsal vasitələri sahibi olsun – kapitalist cəmiyyətinin tələblərinə adekvat olduqları qədərilə reallaşa bildilər. Bu zaman təbii hüquq haqqındakı təsəvvürlər kapitalizmin yaranmasından uzun zaman əvvəl müzakirə edilir və hazırlanırdı. Bu təsəvvürlər Platon, Aristotel, stoiklərin əsərlərində öz əksini tapırdı. Hələ III əsrdə romalı hüquqşünas Ulpian qeyd edirdi: “Mülki hüquq nöqteyi-nəzərindən qullar heç kimdirlər. Lakin təbii hüquqa əsasən bu belə deyil, çünki təbii hüquq nöqteyi-nəzərindən bütün insanlar bərabərdirlər” 6 .
Ulpianın sözlərindən göründüyü kimi, bütün insanların təbiətcə bərabər olmasının dərk edilməsi kapitalizmin ixtirası deyil, lakin haqlardakı abstrakt bərabərliyi reallaşdırmaq yalnız kapitalizm çərçivəsində mümkün oldu ki (söhbət hər kəsin qanun qarşısında bərabərliyindən gedir), bu da öz əksini 1787-ci il ABŞ Konstitusiyasında və Fransada 1789-cu il insan və vətəndaş haqları Deklarasiyasında tapdı. ***
Ayrıca nəzərdən keçirilməyə layiq olan daha bir universal insan haqları əleyhinə deyilmiş arqument adətən Çində səsləndirilir. Onun məzmunu belədir ki, Asiya ölkələrində iqtisadi inkişafın və sosial sabitliyin olmaması şəraitində inkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi vətəndaş və siyasi haqların vurğulanması yersizdir 7 . Bu o deməkdir ki, insanların bəsit ehtiyaclarının ödənmədiyi şəraitdə ilk sırada məhz iqtisadi inkişaf və buna bağlı olaraq xalqların kollektiv haqları dayanmalıdır. Şəxsi, siyasi və sair haqlar – zəngin ölkələrin təmin edə biləcəyi dəbdəbədir. Çox zaman əlavə olaraq
53 deyilir ki, insan haqları ölkənin suverenliyinə təzyiq göstərmək üçün səbəbə çevrilir ki, bunun arxasında qərb ölkələrinin iqtisadi maraqları dayanır. Kapitalist dünya sisteminin mahiyyətini nəzərə alsaq, bu arqument məntiqdən məhrum deyil. Lakin insan haqları və azadlıqları və demokratiya konsepsiyası, ondan sui-istifadə edildikdə belə mənasını dəyişmir. Mütərəqqi tənqidin hədəfi sistem tərəfindən diskreditasiya edilən insan haqları və azadlıqları yox, bu diskreditasiyanın həqiqi səbəbləri – kapitalizm olmalıdır 8 .
çətinliklər yaradan nümunələr də var. Məsələn, eskimosların mənəvi normalarını təsvir edən C. Reyçels yazırdı: “Bundan əlavə, eskimoslar insan həyatına daha az hörmət göstərirlər. Məsələn, körpələrin qətli – adi haldır. Knud Rasmussen – eskimosların ilk tədqiqatçılarından biri – doğulduqdan dərhal sonra öz 12 uşağından 10-nu öldürən qadın haqqında danışırdı. Həm də məhv edilməyə ilk namizədlər qızlar idi. Bunlar valideynlərin şəxsi işləri idi və cəmiyyət tərəfindən müzakirə edilmirdi. Qocalar çox "Tanzaniyada hücümlardan qorunmaq üçün xüsusi internatlarda yaşayan albinoslar” 54 №1 Fevral 2014 zəifləyəndə də həlak olmaları üçün onları qarda tərk edirdilər” 9 .
xüsusiyyətləri göstərir. Əslində isə, bu cür davranışın əsasında, Qrenladiyadakı sərt iqlimdə məhdud resurslar səbəbindən kollektivin, ondan asılı olan uşaqların və qocaların həyatını təmin etməkdə aciz olması dayanır və s. Bu halın “növbətçi” izahı da var ki, guya bu, eskimosların inancları və mənəviyyatı ilə şərtlənib, lakin mənəviyyat və batil inanclar bu halda birinci dərəcəli deyil, əksinə, mədəni və mənəvi normalar obyektiv reallığı əks etdirərək formalaşır, bu obyektiv reallığa münasibətdə ikinci dərəcəlidirlər. Sözsüz ki, bu, insan haqları və azadlıqlarının tənqidi araşdırılmasında iqtisadi amillərin nəzərə alınması zəruriliyini vurğulayır, lakin öz “legitimliyini” hər hansı bir regionun “mədəni xüsusiyyətlərilə” əlaqələndirməyə meylli olan diktaturalar, avtoritar rejimlər və ya digər mədəni diskurslara qarşı diskriminasiyanı təbliğ edən konsepsiyalara haqq qazandıra bilməz, əgər həmin diskurslar anti-humanist fəsadlara səbəb olmursa. ***
İnsan haqları və azadlıqlarının məzmunu heç də tam və mütləq ideal deyil. Dialektika fərz edir ki, istehsal sferasındakı, iqtisadiyyatdakı mürəkkəbləşmə və keyfiyyət dəyişiklikləri ilə hüquq sahəsində də keyfiyyət sıçrayışları baş verəcək. Bu kontekstdə kapitalizmin bir formasiya olaraq əhəmiyyəti odur ki, o, “...-dan azadlığın” reallaşması üçün şərait yaratdı, lakin “...üçün azadlığa” maneəyə çevrildi. Bu problemi kapitalist sistemi çərçivəsində həll etmək mümkün deyil, belə ki, bu cür problemlərin həlli fərqli iqtisadi və siyasi reallığın mövcudluğunu nəzərdə tutur. Lakin indiki zamanda hüquq sahəsində artıq mövcud olan unversaliyaların əhəmiyyətini, onların inkişaf dialektikasını öyrənərək və tənqidlə, həmçinin postmodernistlər, dini fundamentalistlər və s. tərəfindən tənqidi müqayisə ilə başa düşmək lazımdır. Nəticə etibarilə, biz insan haqları və azadlıqlarına aid bu və digər məsələlərə, həmçinin hüququn marksist nöqteyi-nəzərindən izahına qayıdacağıq, belə ki, bu format çərçivəsində cari problemin daha təfərrüatlı nəzərdən keçirilməsi mümkün deyil. Yüklə 0,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|