caput mortuum-udur və deməli, fərqi və müəyyənliyi olmayan bir Ģeydir. Allahın həqiqi dərki Ģeylərin bilavasitə
varlığında onların həqiqət kəsb etmədiyini bilməkdən baĢlanır.
Nəinki allahla bağlı, hətta digər hallarda da mahiyyət kateqoriyasından abstrakt biçimdə istifadə olunur və o zaman
Ģeylərin mahiyyəti onun öz hadisəsinin müəyyən məzmununa biganə və özü üçün mövcud bir Ģey kimi qeyd edilir.
Adətən deyirlər ki, insanlarda onların əməlləri və davranıĢları deyil mahiyyətləri önəmlidir. Əgər bu o deməkdir ki,
insanın əməlinə bilavasitə halında deyil, yalnız onun iç məzmunu ilə vasitələnmiĢ, bu iç məzmunun dıĢ görüntüsü
(təzahürü) kimi baxılmaıdır, onda bu doğrudur. Ancaq bu zaman diqqətdən qaçırılmamalıdır ki, mahiyyət, bu iç
məzmun öz təsdiqini təkcə yalnız hadisədə, görüntüdə onun necə çıxıĢ etməsində tapır. Ġnsanların öz iĢlərindən
fərqlənən mahiyyətlərindən çıxıĢ etməsinin özülündə isə onların yalnız öz məzmunsuz subyektivliyini təsdiq etmək
niyyəti və öz hərəkətlərini özündə və özü üçün mənalı olanla uyğunlaĢdırmaq istəməməsi durur.
§ 113
Mahiyyət sahəsində özü ilə münasibət eyniyyət forması, özündə-özünə refleksiyadır; bu sonuncu burada varlığın
bilavasitəliyinin yerini tutur; bunların hər ikisi eyni bir özü ilə münasibət abstraksiyasıdır.
Qeyd. Bütün məhdud və sonlu varlıqları həqiqət yerinə qəbul edən və fikirdən məhrum hissilik bu məhdudluğu və
sonluluğu özü ilə eyniyyətdə olan, özü özündə ziddiyyətsiz bir Ģey kimi anlama idrakın iradına çevrilir.
§ 114
Bu eyniyyət varlıqdan irəli gəldiyindən öncə yalnız varlıq tərifləri ilə yüklənmiĢ və onlara dıĢarı olan bir Ģeyə
münasibət kimi çıxıĢ edir. Əgər varlıq mahiyyətdən ayrı götürülürsə, onda o, qeyri-mühüm adlanır. Ancaq mahiyyət
özündə öz inkarına, baĢqası ilə münasibətə, vsitələnməyə malik olduğundan özündə-varlıqdır, mühümdür. Odur ki,
mahiyyət özündə qeyri-mühüm olanı özünün görüntüsü kimi daĢıyır. Lakin görüntüdə və ya vasitəlilikdə fərqlilik
olduğu üçün və bu fərqlinin (onu doğuran eyniyyətdən fərqlənən və bu eyniyyətin özündə olmayan və onda görüntü
kimi çıxıĢ edən fərqlinin) özü eyniyyət forması aldığından bu görüntü özü ilə münasibətdə olan bilavasitəlik və ya varlıq
formasına malikdir; bunun sayəsində mahiyyət bilavasitəliliklə vasitəliliyin hələ qeyri-mükəmməl birliyinə çevrilmiĢ
olur. Burada hər Ģey elə müyyənləĢmiĢdir ki, mahiyyət özü özü ilə münasibətdə olur və bununla birlikdə özü özünü öz
hüdudundan kənara çıxarmıĢ olur; mahiyyət sferasında hər Ģey refleksiyanın varlığı kimi, baĢqasında öz görüntüsü
(scheint) ilə parlayan və özündə baĢqasının öz görüntüsü ilə parladığı varlıqdır. Bu səbəbdən də o həm də ziddiyyətin
müəyyənləĢdiyi, mövcud olduğu sferadır və bu ziddiyyət varlıq sahəsində yalnız özündə mövcud olan ziddiyyətdir.
Qeyd. Bütün bunların hamısında substansial olan eyni bir anlayıĢ olduğundan mahiyyətin inkiĢafında da varlığın
inkiĢafında olan təriflərlə, ancaq refleksiya olunmuĢ formada qarĢılaĢırıq. Beləliklə, varlıq və yoxluq yerinə indi müsbət
və mənfi formalar çıxıĢ edir. Müsbət eyniyyət qismində əkslikdən məhrum varlığa uyğun gəlir, mənfi isə fərq kimi
inkiĢaf edir (özü özündə görüntü ilə parlayır). Sonra, burada özüldən refleksiya olunmuĢ mövcud varlığın özülü kimi
yaranıĢ mövcudluqdur və i. a. Məntiqin bu (ən çətin) kəsimi əsas etibarilə metafizikanın və ümumiyyətlə fərqləri
müstəqil götürən və eyni zamanda onların nisbiliyini qəbul edən düĢünən idrakın doğurduğu elmlərin kateqoriyalarını
özündə birləĢdirir; ancaq bu fikirlərin hər ikisini yan-yana və ya bir-birindən sonra qoyaraq, bu idrak, onları anlayıĢda
birləĢdirməyib yalnız həmçinin sözü vasitəsilə bir-birinə bağlayır.
A
MAHĠYYƏT MÖVCUDLUĞUN ƏSASIDIR
a. Xalis reflektiv təriflər
alfa) Eyniyyət
§ 115
Mahiyyət özünə özündə öz görüntüsü ilə parlayır və ya o, xalis refleksiyadır.68 Beləliklə, mahiyyət yalnız özü ilə
münasibətdir, lakin onun özünün özü ilə münasibəti bilavasitə münasibət olmayıb reflektiv, fikri münasibətdir, mahiyyət
özü ilə eyniyyətdir.
Qeyd. Bu eyniyyət formal yaxud fikri eyniyyətdir, onu müəyyən bir dərəcəyə qədər fərqdən tutur və
abstraksiyalaĢdırırlar. Yaxud, daha doğrusu, abstraksiya elə bu formal eyniyyətin nəzərdə tutulması, özündə konkretin
bu sadə formaya çevrilməsidir, həm də bu çevrilmə konkretdə olan müxtəlifliyin bir hissəsinin (analizdə) üzərindən
keçilməsindən və onun yalnız bir hissəsinin ayrılmasından yaxud müxtəlif müəyyənliklərin bir-birindən fərqlənməsinə
baxmayaraq onların hamısının bir müəyyənlikdə birləĢdirilməsindən asılı olmayaraq baĢ verir.
Cümlənin subyekti kimi mütləqlə bağlı olan eyniyyət belə səslənir: mütləq özü ilə eyniyyətdə olandır. Bu mühakimə
nə qədər düzgün olmasa da hər halda iki mənalıdır və onun lazımi mənasında götürülüb götürülməməsi aydın olmur;
odur ki, bu mühakimənin deyiliĢi tam deyil, çünki burada abstrakt fikri eyniyyətin, yəni mahiyyətin baĢqa təriflərinə
qarĢı qoyulan eyniyyətin nəzərdə tutulub tutulmaması və ya özündə özünə eyniyyət kimi konkretin nəzərdə tutulduğu
həll olunmamıĢ qalır. Ġkinci anlamda götürülən eyniyyət, aĢağıda görəcəyimiz kimi öncə əsas, sonra isə həqiqətən
anlayıĢdır. Hə, "mütləq" sözünün özü də tez-tez "abstrakt" sözü ilə eyni anlamda iĢlədilir; belə ki, məsələn, mütləq
məkan, mütləq zaman abstrakt məkan, abstrakt zamandan baĢqa heç nəyi göstərmir.
Mahiyyətin mühüm təriflər kimi götürülən tərifləri subyektin ehtimal etdiyi predikatlar olur və o təriflər mühüm
təriflər olduğundan bu subyekt bütövdür. Bu cümlənin sayəsində yaranan qanunlar təfəkkürün ən ümumi qanunları
adlandırılmıĢdır. Eyniyyət qanunu belə səslənir: "Hər Ģey özünə bərabərdir, A=A"; inkar formasında isə belə deyilir: "A
eyni bir zamanda həm A olub, həm də A olmaya bilməz". Təfəkkürün həqiqi qanunu olmaq yerinə, bu cümlə abstrakt
düĢüncənin qanunundan baĢqa bir Ģey deyil. Artıq bu cümlənin forması onun özü ilə ziddiyyətdədir, belə ki, bu cümlə
subyekt ilə predikat arasında fərqi vəd edir, eyni zamanda da formasının tələb etdiyini vermir. Özəlliklə də bu qanun
təfəkkürün ona bir baĢa əks olan qanunları kimi müəyyənləĢdirilən digər qanunları ilə məhv edilir. Əgər təsdiq edirlər
ki, bu qanun sübut edilə bilməsə də hər bir Ģüur bu qanun üzrə hərəkət edir və təcrübənin göstərdiyi kimi Ģüur bu
qanunun səsini eĢidən kimi dərhal onunla razılaĢır, onda bu yalançı məktəb təcrübəsinə qarĢı belə bir ən ümumi təcrübə
qoyulmalıdır ki, heç bir Ģüur bu qanun üzrə fikirlər və i. a. yaratmır, bu qanun üzrə danıĢmır, nəyə aid olmasından asılı
olmayaraq elə bir Ģey yoxdur ki, bu qanun üzrə mövcud olsun. Bu normativ (seinsollenden) qanundan irəli gələn (planet
planetdir, maqnetizm maqnetizmdir, ruh ruhdur) ifadələri haqlı olaraq ağılsız ifadələr sayılır: ən ümumi təcrübə bax
belədir. Yalnız belə qanunları tanıyan və qəbul edən məktəb, eləcə də onun bu qanunları ciddi Ģərh edən məntiqi sağlam
fikrin və ağlın ittihamı qarĢısında özlərini çoxdan nüfuzdan salmıĢlar.
Əlavə. Eyniyyət hər Ģeydən öncə artıq varlıq kimi gözdən keçirdiyimiz məzmundur, ancaq bu – varlıq bilavasitə
müəyyənliyi aradan qaldırılmaqla, deməli, ideal kimi irəli çıxan varlıqdır. Eyniyyətin həqiqi anlamını lazımi səviyyədə
baĢa düĢmək çox önəmlidir, bunun üçün ilk öncə onu yalnız abstrakt eyniyyət kimi, yəni fərqi istisna edən eyniyyət kimi
anlamaqdan qaçmaq lazımdır. Bu elə bir məqamdır ki, onunla fəlsəfə adına layiq olan fəlsəfə hər cür pis fəlsəfədən
fərqlənir. Eyniyyət (bilavasitə varlığın ideallığı kimi) bizim dini Ģüurumuz üçün, eləcə də ümumiyyətlə hər bir təfəkkür
və Ģüur üçün yüksək tərifdir. Demək olar ki, allah haqqında həqiqi bilik onu eyniyyət – mütləq eyniyyət kimi
anlamaqdan baĢlanır, bu anlayıĢda o da vardır ki, dünyanın bütün əzəməti, böyüklüyü allah qarĢısında heçdir və allahın
qüdrəti və böyüklüyünün yalnız Ģəfəqi kimi mövcud ola bilər. Eynilə bu cür demək lazımdır ki, eyniyyət özünüdərk
kimi insanın özünü qalan təbiətdən, özəlliklə də heyvanlardan fərqləndirməsidir. BaĢqa sözlə, insanın özünün özü ilə
eyniyyəti deyimində onun heyvandan fərqlənməsi fikri də vardır, yəni eyniyyətdə fərdin təsdiqi vardır; heyvan özünü
"mən" kimi, yəni özündə özünə xalis eyniyyət kimi dərk edə bilməz. Sonra, eyniyyətin təfəkkür üçün anlamına gəlincə
burada önəmli olan odur ki, özündə aradan qaldırılmıĢ varlığa və onun təriflərinə malik həqiqi eyniyyət abstrakt, yalnız
formal eyniyyətlə qarıĢdırılmasın. Təfəkkürə hissilik və bilavasitə seyr nöqteyi-nəzərilə edilən birtərəflilik,
məzmunsuzluq və s. kimi iradların əsasında belə bir yanlıĢ fikir durur ki, təfəkkürün fəaliyyəti yalnız abstrakt
eyniləĢdirmə fəaliyyətindən ibarətdir, formal məntiqin özü isə formal eyniyyət qanununu guya ali qanun kimi irəli
Dostları ilə paylaş: |