230
tashqari) chiroyli ipak belbog’lar h’am tikadilar. Lekin, u h’am,
boshqa qwl
mah’sulotlari singari, chetga chiqarilmaydi, Xivaning wzida qoladi. Xivaliklar
boy-badavlat va twkin-sochin yashamaydilar, pullari kam. Topgani kundalik
tirikchilik va xonga soliq twlashdan ortmaydi.
Umuman olganda, xivaliklar h’unarmandchilikda kwp h’am madakadi
emaslar. Umuman temir idish va buyumlarni yasamaydilar, ularni rus asirlari
yasaydilar. Garchi mis wsha erdagi konlardan qazib olinsa-da, undan
buyumlar
yasashni bilmaydilar. Misdan yasalgan idish-tovoq va boshqa buyumlarni
rossiyadan olib keladilar. Oyna h’aqida esa h’ech narsa bilmaydilar, kwpchilik
uni h’atto kwrmagan h’am. Shu sabadan Xivada oyna juda kam va qimmat».
Xiva xonligining h’arbiy ah’voli h’aqida Nikolay Muravёv mana bu
malumotlarni keltiradi:
«Muh’ammad Rah’imxon
121
saltanat kursisiga wlturgunga qadar qabilalar
orasida avjiga mingan wzaro urush-talashlar va tashqaridan qilingan bosqinlar
oqibatida xalq, (ayniqsa) badavlat kishilar wzini bosqin va talon-tarojdan saqlash
uchun uylarini mustah’kamlab qalaga aylantirganlar. Bu mustah’kamlangan
(kichik) qalalar, ёki qwrg’onlar
kwpincha wzlarining dalalari, ёki bog’lari
wrtasida qurilgan. Uning ichida turar joylar, h’ovuzlar, qwrg’on soh’ibi va
xizmatkorlarining uylari, tegirmon, qushxona, molxona, omborxona va
boshqalar favqulodda yuz bergan h’odisalar vaqtida 100-150 kishini saqlaydigan
narsalar bor.
Bu qalalar twrt burchakli, paxsadan bino qilingan, bazilarida devor tagiga
tosh qwyilgan. Devorining
past qismi twrt arshin
122
, tepa qismi yarim arshin,
balandligi – uch sajen
123
atrofida, devor tashqarisida, (h’ar er-h’ar erda)
paxsadan dumaloq suyanchiqlar qwyilgan. Devorning tepa qismiga kwngiralar
qilingan.
Xonlikning yuqorida tilga olingan beshta shah’ari Xiva, Yangi Urganch,
Shovot, Kot va Gurlan h’am mustah’kam paxsa devor bilan wralgan. Shu
sababdan xivaliklar ularni qala deb ataydilar...Qalalarda bironta h’am zambarak
ywq, ularda askar h’am ywq. Shah’arlarini ah’olining wzi h’imoya qilishi kerak
bwladi.
Xivaliklarda muntazam qwshin ywq. Urush
chiqib qolgudek bwlsa,
qwshin wzbeklar va turkmanlardan tuziladi. Qwshin asosan sipoh’iylar
tabaqasidan. U xonning buyrug’i bilan belgilangan erga twplanadi va asosan
otliq askardan iborat bwladi.
N.Muravbёvning esdaliklarida wzbeklarning fel-atvori, tabiati va qiёfasi
h’aqida etiborga loyiq malumotlar keltirilgan. Unda xususan wqiymiz:
«Wzbeklar umuman aqlli va ёqimli, h’azil-mutoyibani yaxshi kwradigan, biron
ishga jazm qilgudek bwlsa, qarorida qatiy, twg’ri swz, ёlg’onni va egrilikni
ёmon kwradigan, ruh’i tetik, xushbichim va jismoniy kuchli xalq...
Xarb ishlarida h’orib-charchamaydilar, qwrqmas va jasur kishilardir...»
121
Хива хони Муҳаммад Раҳим аввал (1806-1825 йй.).
122
Аршин – Россияда амалда бўлган узунлик ўлчов бирлиги, 0,711 метрга тенг бўлган.
123
Сажен – 2,13 м.га баробар бўлган узунлик ўлчови.
231
18.2.13. Dmitriy Gladishev va İvan Muravinlar Xiva xotiralari
Sirdarёning quyi oqimidagi shah’ar va qishloqlar, Orol dengizini wrganish
uchun 1740 yili davlat arbobi va tarixchi olim V.N.Tatishchevning tashabbusi
bilan Xivaga poruchik D.Gladishev va kontr-admiral, er wlchovchi İ.Muravinlar
yuborilgan.
Orskda olgan kwrsatmaga binoan, ular 1717 yili Pёtr I zamonida Rossiya
tobeligiga wtgan Kichik Juz xoni Abulxayrxon (1695-1748 yy.) bilan
uchrashishi zarur edi. Lekin, bu paytda Abulxayr Orolda edi. Mamlakatni esa
Eron podshoh’i Nodirshoh’ bosib olgan edi. Shuning
uchun Gladishev bilan
Muravin Abulxayrxonning inisi Nurali va tog’asi Niёz bilan birga Orolga jwnab
ketdilar va xon h’uzuriga etib bordilar. Ertasi kuni Xivaga bordilar. Wsha vaqtda
Abulxayr xon deb elon qilingan edi. Gladishev bilan Muravin Shovotda 9 noyabr
kuni Nodirshoh’ h’uzurida bwlganlar va unga Abulxayrxon bilan Xiva
Rossiyaning tabaqalari ekanligini aytib, Xivaga meh’ru shavqat qilinishini
swraganlar. Zobitlarning swzlariga qaraganda, ularning iltimosi ijobat topgan.
Lekin ular Abulxayrxon bilan uchrasha olmaganlar.
Shunday bwlsa-da,
Abulxayr shlh’dan chwchib 12 noyabrda rus zobitlari bilan birga Orolga qochib
ketdi. Bu erda kwp tortishuvdardan keyin Nurali xon deb elon qilindi. Abulxayr
Gladishev bilan Muravinni olib Odam ato arig’i bwyida joylashgan eski
wrdasiga qaytdi. Gladishev va Muravin 1741 yilning aprel oyida u krdan Orskka
qaytib keldilar. Ularning mazkur saёh’ati paytida twplagan malumotlari
«Gladishev – Muravin. Poezdki iz Orskka v Xivu i obratno 1740-1741 godax
poruchikom Gladishevım i geodezistom Muravinım, İRGO, vıp.1U, -SPb.,1850,
s.519-599» deb atalgan.
Gladishev va Muravin twplagan malumotlarning ah’amiyati shundaki,
ularda Orol dengizining soh’illari, Xorazmning Xiva, Shoh’temir, Xojayli,
Xonqa va Shovot shah’arlari h’aqida, shuningdek, wzbek, qozoq,
qoraqolpoq va
turkman ah’olisi h’aqida ayrim malumotlar keltirilgan.
Bulardan bazilari keltirildi:
Gladishev h’amroh’lari bilan Xivaga kelishi bilan uni xon qarorgoh’iga
olib bordilar. Unda xon bilan birga Orol biylari va xonning amirlari wltirishgan
ekanlar. Xon Gladishevdan swradi: «Sen qaerdan bwlasan?» Nladishev javob
qildi: «Meni imperator h’azrati oliylari jwnatdilar, marh’amatli maktub bilan»,-
dedi va maktubni xonga uzatdi. Xon maktubni olib, muh’rini peshonasiga surdi
va uni ёzib (kotibiga) uzatib, «h’ammaning h’uzurida wqi!» deb buyurdi.
Maktub wqib bwlingach, h’uzurida wltirganlarga qarab dedi: «Kwrdilaringmi,
umid bog’lab turgan oldimdagi chirog’ni kwryapsizlarmi? Shu nur ёrdamida
sizlarni (Nodirshoh’dan) h’imoya qilmoqchiman». Shundan keyin menga qarab
dedi: «Sening h’aqingda eshitganman. Ywlda senga ozor etkazibdilar.
Huzurimga eson-omon etib kelishing uchun odam bilan maktub yubordim.
Chunki, malumki, Eron podshosi Nodirshoh’ Xiva shah’rini
egallash uchun
kelaёtir. Men esam wzim h’am, bu shah’ar h’am men kabi imperator
h’azratlarining qwl ostida bwlishni istaymiz. Men uning h’uzuriga
bormoqchiman. Sening h’am uning h’uzuriga borishingga twg’ri keladi.
İmperator h’azratlarining sen olib kelgan maktubini Xivadan unga yuboramiz,