QΩbul proqramÕ
TԤLԤBԤ QԤBULU – 2014
57
B
G O L O G G Y A
(IV ixtisas qrupu üçün)
AbituriyentlΩr biologiya fΩnnindΩn tΩqdim olunan bu
qΩbul proqramÕ ilΩ diqqΩtlΩ tanÕú olmalÕ vΩ imtahana
hazÕrlaúarkΩn aúa÷ÕdakÕlarÕ mΩnimsΩmΩlidirlΩr:
Ɣ canlÕ vԥ cansÕz tԥbiԥtin ԥsas fԥrqli cԥhԥtlԥrini;
canlÕ orqanizmlԥrin mԥnúԥyi, müxtԥlifliyi vԥ on-
larÕn tԥsnifatÕ prinsiplԥrini; orqanizmlԥrin inki-
úafÕ vԥ uy÷unlaúmalarÕnÕn ümumi qanunauy÷un-
luqlarÕnÕ;
Ɣ canlÕ orqanizmlԥrdԥ gedԥn kimyԥvi vԥ fiziki
proseslԥrin xüsusiyyԥtlԥrini;
Ɣ canlÕ orqanizmlԥrin irsiyyԥt vԥ dԥyiúkԥnlik-
lԥrinin qanunauy÷unluqlarÕnÕ; seleksiya iúlԥrinin
hԥyata keçirilmԥsi zamanÕ bu qanunauy÷un-
luqlardan istifadԥnin ԥsas prinsiplԥrini;
Ɣ canlÕ tԥbiԥtin mԥnúԥyi vԥ tԥkamülünün müasir
nԥzԥriyyԥlԥrini;
Ɣ orqanizmlԥrin onlarÕ ԥhatԥ edԥn ԥtraf mühitlԥ
qarúÕlÕqlÕ tԥsirinin sԥciyyԥvi xüsusiyyԥtlԥrini;
Yer üzԥrindԥ hԥyatÕn qorunub saxlanÕlmasÕnda
insanÕn mԥsuliyyԥti vԥ rolunu.
Bunlardan baúqa abituriyentlΩr aúa÷ÕdakÕlarÕ da
bacarmalÕdÕrlar:
Ɣ canlÕlarÕ mԥlum ԥlamԥtlԥrinԥ görԥ sistem-
lԥúdirmԥyi;
Ɣ müxtԥlif bioloji fԥnlԥrin, habelԥ digԥr fԥnlԥrin
(mԥsԥlԥn: co÷rafiya, kimya, fizika) öyrԥnilmԥsi
zamanÕ ԥldԥ olunan biliklԥri ümumilԥúdirmԥyi vԥ
onlarÕn ԥsasÕnda düzgün nԥticԥlԥr çÕxarma÷Õ;
Ɣ mԥntiqi vԥ riyazi xarakterԥ malik bioloji
mԥsԥlԥlԥri hԥll etmԥyi.
ABøTURøYENTLΨRøN NΨZΨRøNΨ!
ømtahan zamanÕ istifadԥ olunacaq test tapúÕrÕqlarÕ jurnalÕn
bu sayÕnda dԥrc edilmiú müvafiq dԥrsliklԥrdԥki sԥhvlԥrin
düzԥliúlԥri nԥzԥrԥ alÕnmaqla vԥ yenidԥn iúlԥnmiú
geoxronoloji cΩdvΩl ԥsasÕnda (bax: sΩh. 65) tԥrtib
olunacaq.
XatÕrladÕrÕq ki, tԥsnifatda canlÕlarÕn yalnÕz dörd alԥmԥ
bölünmԥsi nԥzԥrdԥ tutulur: bakteriyalar, göbԥlԥklԥr,
bitkilԥr vԥ heyvanlar.
Qeyd etmԥk lazÕmdÕr ki, çoxhüceyrԥli orqanizmlԥrin
sinir hüceyrԥlԥri (neyronlarÕ) bölünmԥ qabiliyyԥtlԥrini
itirmiúlԥr vԥ onlarda interfaza orqanizmin bütün ömrü
boyu davam edir.
Diqqԥt: Dԥrsliklԥrdԥki sxem vԥ úԥkillԥrԥ xüsusi fikir
vermԥk lazÕmdÕr.
BøTKøLΨR
Biologiya canlÕ tԥbiԥt (bitkilԥr, heyvanlar,
göbԥlԥklԥr, bakteriyalar vԥ baúqa orqanizmlԥr, onlarÕn
mühitlԥ qarúÕlÕqlÕ münasibԥtlԥri) haqqÕnda elmdir.
Botanika bitkilԥr haqqÕnda elmdir. Bitkilԥrin tԥbiԥt-
dԥ, insan hԥyatÕnda vԥ xalq tԥsԥrrüfatÕnda ԥhԥmiyyԥti.
ÇøÇΨKLø BøTKøLΨRLΨ ÜMUMø TANIùLIQ
Çiçԥkli bitkilԥrin ԥsas ԥlamԥtlԥri, onlarÕn vegetativ
vԥ generativ orqanlarÕ haqqÕnda qÕsa mԥlumat.
Bitkilԥrin müxtԥlifliyi. A÷ac, kol, ot bitkilԥri.
BøTKøLΨRøN HÜCEYRΨVø QURULUùU
Böyüdücü cihazlarla ümumi tanÕúlÕq.
Bitki hüceyrԥsinin quruluúu: qÕlaf, sitoplazma, nüvԥ,
plastidlԥr, vakuollar. Hüceyrԥnin hԥyat fԥaliyyԥti: sito-
plazmanÕn hԥrԥkԥti, maddԥlԥrin hüceyrԥyԥ daxil
olmasÕ. Hüceyrԥnin bölünmԥsi vԥ böyümԥsi. Bitki
toxumalarÕ vԥ onlarÕn funksiyalarÕ.
KÖK
Kökün növlԥri vԥ kök sisteminin tiplԥri. Bitkilԥrin
hԥyatÕnda torpa÷Õn ԥhԥmiyyԥti. Torpa÷Õn suvarÕlmasÕ.
Kökün xarici vԥ daxili quruluúu. Kökün zonalarÕ.
Kökün böyümԥsi. Köklԥrin ԥsas funksiyalarÕ. Suyun vԥ
suda hԥll olmuú mineral maddԥlԥrin udulmasÕ. Köklԥrin
tԥnԥffüsü. Gübrԥlԥr. Köklԥrin úԥkildԥyiúmԥsi.
ZOö, GÖVDΨ VΨ YARPAQ
Zo÷ vΩ tumurcuq. TumurcuqlarÕn növlԥri vԥ quru-
luúu. TumurcuqlarÕn gövdԥ üzԥrindԥ düzülüúü. Tu-
murcuqlardan zo÷un inkiúaf etmԥsi vԥ böyümԥsi.
Böyümԥnin tԥnzimlԥnmԥsi.
GövdΩ. A÷ac gövdԥsinin daxili quruluúu. Gövdԥnin
eninԥ böyümԥsi, illik halqalar.
Mineral vԥ üzvi maddԥlԥrin gövdԥdԥ hԥrԥkԥti.
Gövdԥnin úԥkildԥyiúmԥsi.
Yarpaq. Yarpa÷Õn xarici quruluúu vԥ funksiyalarÕ.
Sadԥ vԥ mürԥkkԥb yarpaqlar. YarpaqlarÕn
damarlanmasÕ. Yarpa÷Õn daxili quruluúu. Fotosintez.
Tԥbiԥtdԥ vԥ insan hԥyatÕnda fotosintezin ԥhԥmiyyԥti.
YarpaqlarÕn tԥnԥffüsü. Yarpaq vasitԥsilԥ suyun
buxarlandÕrÕlmasÕ (transpirasiya). YarpaqlarÕn
úԥkildԥyiúmԥsi.
Bitkilԥrin hԥyatÕnda payÕz hadisԥlԥri. Xԥzan.
XԥzanÕn ԥhԥmiyyԥti.
ÇøÇΨKLø BøTKøLΨRøN
VEGETATøV ÇOXALMASI
Bitkilԥrin tԥbiԥtdԥ, tԥsԥrrüfatda vegetativ orqanlar
vasitԥsilԥ çoxaldÕlmasÕ. Bitkilԥrin calaq edilmԥsi vԥ
calaqlarÕn ԥsas formalarÕ.
tehsilim.info
TԤLԤBԤ QԤBULU – 2014
Biologiya
58
ÇøÇΨK VΨ MEYVΨ
Çiçԥk úԥklini dԥyiúmiú zo÷dur. Çiçԥyin quruluúu.
Bircinsli vԥ ikicinsli çiçԥklԥr. Birevli vԥ ikievli bitkilԥr.
Çiçԥk qruplarÕ vԥ onlarÕn bioloji ԥhԥmiyyԥti. Çiçԥklԥn-
mԥ haqqÕnda anlayÕú. Külԥk vԥ hԥúԥrat vasitԥsilԥ çarpaz
tozlanma. Öz-özünԥ tozlanma. Süni tozlanma. Çiçԥkli
bitkilԥrdԥ mayalanma.
Meyvԥ vԥ toxumlarÕn ԥmԥlԥ gԥlmԥsi. OnlarÕn
ԥhԥmiyyԥti. ùirԥli vԥ quru meyvԥlԥr.
TOXUM
ToxumlarÕn quruluúu (bir vԥ ikilԥpԥli bitkilԥr misa-
lÕnda). ToxumlarÕn tԥrkibi. ToxumlarÕn cücԥrmԥsi. To-
xumlarÕn tԥnԥffüsü, cücԥrtilԥrin qidalanmasÕ vԥ böyü-
mԥsi. Toxum sԥpini vԥ bitkilԥrin becԥrilmԥsi.
BøTKøLΨR VΨ ΨTRAF MÜHøT
Bitki tam orqanizmdir. Bitki orqanlarÕ arasÕnda
qarúÕlÕqlÕ ԥlaqԥ. Ekologiya vԥ ekoloji amillԥr haqqÕnda
anlayÕú. CanlÕ vԥ cansÕz tԥbiԥtin ekoloji amillԥri.
Bitkilԥrin cansÕz vԥ canlÕ ekoloji amillԥrlԥ qarúÕlÕqlÕ
ԥlaqԥsi. øúÕqsevԥn vԥ kölgԥyԥdavamlÕ bitkilԥr. Yaruslar.
Bitkilԥrin birgԥ yaúama÷a uy÷unlaúmasÕ.
Bitki qruplaúmasÕ. ønsanÕn bitki qruplaúmasÕna
tԥsiri. Bitkilԥrin mühafizԥsi üçün respublikamÕzda
görülԥn iúlԥr.
BøTKøLΨRøN TΨSNøFATI
Bitkilԥrin tԥsnifatÕ haqqÕnda ümumi anlayÕú. Ԥsas
sistematik kateqoriyalar: növ, cins, fԥsilԥ, sÕra, sinif,
úöbԥ, bitkilԥr alԥmi. Çiçԥkli bitkilԥrin müxtԥlifliyi vԥ
tԥsnifatÕnÕn ԥhԥmiyyԥti.
ÖRTÜLÜTOXUMLU (ÇøÇΨKLø) BøTKøLΨR
ùÖBΨSø
Örtülütoxumlular úöbԥsinin ԥsas ԥlamԥtlԥri. økilԥpԥ-
lilԥr sinfi. Xaççiçԥklilԥr fԥsilԥsi. Xaççiçԥklilԥr fԥsilԥsin-
dԥn olan yabanÕ vԥ mԥdԥni bitkilԥr. Kԥlԥm xaççiçԥklilԥr
fԥsilԥsindԥn olan mԥdԥni bitkidir.
Gülçiçԥklilԥr fԥsilԥsi. Gülçiçԥklilԥrin müxtԥlifliyi vԥ
onlarÕn ümumi ԥlamԥtlԥri. RespublikamÕzda bu fԥsilԥyԥ
aid olan ԥn mühüm yabanÕ vԥ mԥdԥni bitkilԥr.
Kԥpԥnԥkçiçԥklilԥr (paxlalÕlar) fԥsilԥsi. Fԥsilԥnin ԥn
mühüm yabanÕ vԥ mԥdԥni nümayԥndԥlԥri.
BadÕmcançiçԥklilԥr fԥsilԥsi. Fԥsilԥnin ԥn mühüm
yabanÕ vԥ mԥdԥni nümayԥndԥlԥri. BadÕmcançiçԥklilԥrin
müxtԥlifliyi vԥ ümumi ԥlamԥtlԥri.
Mürԥkkԥbçiçԥklilԥr fԥsilԥsi. Fԥsilԥnin ԥn mühüm
yabanÕ vԥ mԥdԥni bitkilԥri. Mürԥkkԥbçiçԥklilԥrin
ümumi ԥlamԥtlԥri. Mürԥkkԥbçiçԥklilԥrin ԥhԥmiyyԥti.
Ԥmԥkömԥcilԥr fԥsilԥsi. Üzüm fԥsilԥsi. PambÕq vԥ
üzüm haqqÕnda mԥlumat.
Birlԥpԥlilԥr sinfi. TaxÕllar fԥsilԥsindԥn olan ԥn
mühüm yabanÕ vԥ mԥdԥni bitkilԥr. Bu÷da, qar÷ÕdalÕ.
Zanbaq fԥsilԥsi. Fԥsilԥnin ԥn mühüm yabanÕ vԥ
mԥdԥni nümayԥndԥlԥri. Süsԥnkimilԥr vԥ nԥrgizkimilԥr
fԥsilԥlԥri haqqÕnda qÕsa mԥlumatlar.
KΨND TΨSΨRRÜFATI BøTKøLΨRø
Mԥdԥni bitkilԥrin mԥnúԥyi. Sort anlayÕúÕ. Meyvԥ.
Bostan vԥ tԥrԥvԥz bitkilԥri. Subtropik bitkilԥr.
Azԥrbaycanda bitkiçiliyin ԥsas istiqamԥtlԥri.
ΨSAS BøTKø QRUPLARI
øbtidai vԥ ali bitkilԥr haqqÕnda anlayÕú.
Yosunlar. OnlarÕn ԥsas xüsusiyyԥtlԥri: birhüceyrԥli
(xlorella, xlamidomonada) vԥ çoxhüceyrԥli sapúԥkilli
yosunlar (ulotriks, spirogira), onlarÕn quruluúu vԥ
çoxalmasÕ.
Dԥniz yosunlarÕ. Laminariya. Tԥbiԥtdԥ vԥ insan
hԥyatÕnda yosunlarÕn rolu vԥ onlarÕn mühafizԥsi.
MamÕrkimilԥr. YaúÕl quú mamÕrÕ. Sfaqnum (torf)
mamÕrÕ. MamÕrlarÕn ԥhԥmiyyԥti, torfun ԥmԥlԥ gԥlmԥsi.
QÕjÕkimilԥr. QatÕrquyru÷u. Plaun. Erkԥk qÕjÕnÕn (ayÕdö-
úԥyi) quruluúu vԥ çoxalmasÕ. Daú kömürün ԥmԥlԥ gԥlmԥsi.
ÇÕlpaqtoxumlular. øynԥyarpaqlÕ bitkilԥrin ԥhԥmiyyԥ-
ti. ùamÕ a÷acÕ misalÕnda çÕlpaqtoxumlularÕn çoxalmasÕ
vԥ ԥhԥmiyyԥti. Adi úam, adi küknar, ardÕc, sԥrv vԥ s.
haqqÕnda qÕsa mԥlumat.
BøTKø ALΨMøNøN øNKøùAFI
Bitkilԥrin müxtԥlifliyi vԥ mԥnúԥyi. Bitkilԥrin tarixi
inkiúafÕnÕ tԥsdiq edԥn dԥlillԥr. Bitkilԥrin quruya
çÕxmasÕ. Psilofitlԥr vԥ onlarÕn tԥkamülü. Bitkilԥrin
mühafizԥsi.
BAKTERøYALAR
BakteriyalarÕn quruluúu, hԥyat fԥaliyyԥti, çoxalmasÕ,
yayÕlmasÕ vԥ ԥhԥmiyyԥti. Xԥstԥliktörԥdԥn bakteriyalar
vԥ onlara qarúÕ mübarizԥ tԥdbirlԥri.
GÖBΨLΨKLΨR
Göbԥlԥklԥrin ümumi xüsusiyyԥtlԥri. PapaqlÕ göbԥ-
lԥklԥrin quruluúu vԥ qidalanmasÕ.
Yemԥli vԥ zԥhԥrli göbԥlԥklԥr.
Mukor göbԥlԥyi. Penisil-kif vԥ maya göbԥlԥklԥrinin
ԥhԥmiyyԥti. Xԥstԥlik törԥdԥn parazit göbԥlԥklԥr vԥ
onlarla mübarizԥ tԥdbirlԥri. Tԥbabԥtdԥ vԥ xalq
tԥsԥrrüfatÕnda göbԥlԥklԥrin rolu.
ùøBYΨLΨR
ùibyԥlԥrin quruluúu. Simbioz hԥyat tԥrzi. ùibyԥlԥrin
qidalanmasÕ. Tԥbiԥtdԥ vԥ tԥsԥrrüfatda úibyԥlԥrin rolu.
Z
OOLOGGYA
HEYVANLAR ALΨMø HAQQINDA ÜMUMø
MΨLUMAT
HeyvanlarÕn tԥbiԥtdԥ rolu, insan hԥyatÕnda ԥhԥmiy-
yԥti. Bitki vԥ heyvanlarÕn oxúar vԥ fԥrqli cԥhԥtlԥri.
Heyvanlar alԥminin müxtԥlifliyi vԥ tԥsnifatÕ. Ԥsas
sistematik kateqoriyalar (növ, cins, fԥsilԥ, dԥstԥ, sinif, tip).
tehsilim.info
QΩbul proqramÕ
TԤLԤBԤ QԤBULU – 2014
59
BøRHÜCEYRΨLø HEYVANLAR (øBTøDAøLΨR)
Birhüceyrԥli heyvanlarÕn qÕsa xarakteristikasÕ vԥ
tԥsnifatÕ.
Sarkomastiqoforlar tipi. Tipin qÕsa xarakteristikasÕ
vԥ tԥsnifatÕ.
SarkodinlΩr sinfi. Adi amöbün hԥyat tԥrzi,
quruluúu, qidalanmasÕ, tԥnԥffüsü, ifrazatÕ, sistalaúmasÕ.
Dizenteriya amöbü, onun adi amöbdԥn fԥrqi.
QamçÕlÕlar sinfi. Sinfin sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri. YaúÕl
evqlena: qidalanmasÕ, tԥnԥffüsü, ifrazatÕ, çoxalmasÕ,
sistalaúmasÕ. Volvoks koloniya úԥkilli qamçÕlÕdÕr.
Sporlular tipi. KoksidikimilΩr sinfi. Sinfin sԥciyyԥvi
ԥlamԥtlԥri. Malyariya parazitinin hԥyat sikli vԥ ona
qarúÕ aparÕlan mübarizԥ tԥdbirlԥri.
ønfuzorlar tipi.
ønfuzor-tԥrlik. Hԥyat tԥrzi, quruluúu, qidalanmasÕ,
çoxalmasÕ, sistalaúmasÕ. øbtidailԥrin qÕcÕqlanma qabiliy-
yԥti. øbtidailԥrin müxtԥlifliyi vԥ ԥhԥmiyyԥti.
ÇOXHÜCEYRΨLø HEYVANLAR
Çoxhüceyrԥli heyvanlarÕn qÕsa xarakteristikasÕ vԥ
tԥsnifatÕ.
Ba÷Õrsaqboúluqlular tipi. Tipin qÕsa xarakteristikasÕ
vԥ tԥsnifatÕ.
Hidrozoalar sinfinin sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri. ùirin su
hidrasÕnÕn hԥyat tԥrzi, xarici, daxili quruluúu, úüalÕ sim-
metriya, refleks, regenerasiya qabiliyyԥti vԥ çoxalmasÕ.
Ba÷ÕrsaqboúluqlularÕn müxtԥlifliyi: meduzalar vԥ
mԥrcan poliplԥri. Ba÷ÕrsaqboúluqlularÕn ԥhԥmiyyԥti.
QURDLAR.
YASTI QURDLAR TøPø
YastÕ qurdlar tipinin xarakteristikasÕ vԥ tԥsnifatÕ.
Kirpikli qurdlar sinfi: sinfin sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri. A÷
planari: hԥyat tԥrzi, xarici quruluúu, ikitԥrԥfli
simmetriya, qidalanmasÕ, tԥnԥffüsü, ifrazatÕ, sinir
sistemi, çoxalmasÕ.
Sorucu qurdlar sinfi. Sinfin sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri.
Qaraciyԥr sorucusu: hԥyat tԥrzi, quruluúu, çoxalmasÕ,
ona qarúÕ aparÕlan mübarizԥ tԥdbirlԥri.
Lentúԥkilli qurdlar sinfi. Sinfin sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri.
Öküz soliteri: quruluúu, çoxalmasÕ vԥ inkiúafÕ. Exino-
kokk: quruluúu vԥ çoxalmasÕ. Liqula: quruluúu vԥ
çoxalmasÕ.
DΨYøRMø QURDLAR TøPø
Dԥyirmi (sap) qurdlar tipinin xarakteristikasÕ vԥ
tԥsnifatÕ. Ԥsl dԥyirmi qurdlar (nematodlar) sinfi:
sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri.
ønsan askaridi: quruluúu, qidalanmasÕ, çoxalmasÕ vԥ
inkiúafÕ.
Ankilostoma (ԥyribaú qurd).
Uúaq bizquyru÷u.
Parazit qurdlarÕn müxtԥlifliyi vԥ onlara qarúÕ
aparÕlan mübarizԥ tԥdbirlԥri.
HΨLQΨVø QURDLAR TøPø
Hԥlqԥvi qurdlar tipinin xarakteristikasÕ vԥ tԥsnifatÕ.
AzqÕllÕ qurdlar sinfi: sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri.
Soxulcan: hԥyat tԥrzi, quruluúu, hԥzm, qan-damar,
ifrazat, sinir sistemlԥri, regenerasiya qabiliyyԥti, çoxal-
masÕ vԥ ԥhԥmiyyԥti.
ÇoxqÕllÕ qurdlar sinfi. Nereid vԥ qum qurdu.
ZΩlilΩr sinfi. Tibb zԥlisi.
MOLYUSKALAR TøPø
QÕsa xarakteristikasÕ vԥ tԥsnifatÕ. QarÕnayaqlÕlar
sinfinin sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri. Böyük göl ilbizi: hԥyat
tԥrzi, xarici quruluúu, qidalanmasÕ, tԥnԥffüsü, qan
dövranÕ, ifrazatÕ, sinir sistemi, çoxalmasÕ.
økitaylÕlar sinfi: sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri. Anadonta:
hԥyat tԥrzi, xarici vԥ daxili quruluúu, çoxalmasÕ vԥ
digԥr xüsusiyyԥtlԥri.
BaúÕayaqlÕlar sinfi. Kalmarlar.
BUöUMAYAQLILAR TøPø
Tipin xarakteristikasÕ vԥ tԥsnifatÕ. Bu÷umayaqlÕlarÕn
mԥnúԥyi vԥ tԥkamülü. Xԥrçԥngkimilԥr sinfinin
sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri. Çay xԥrçԥnginin hԥyat tԥrzi, daxili
vԥ xarici quruluúu. Xԥrçԥnglԥrin müxtԥlifliyi vԥ
tԥsԥrrüfat ԥhԥmiyyԥti.
Hörümçԥkkimilԥr sinfinin sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri.
XaçlÕ hörümçԥyin hԥyat tԥrzi, xarici vԥ daxili quruluúu.
Hörümçԥkkimilԥrin müxtԥlifliyi: hörümçԥklԥr, bövlԥr,
ԥqrԥblԥr, gԥnԥlԥr. Parazit növlԥrԥ qarúÕ aparÕlan
mübarizԥ tԥdbirlԥri.
Cücülԥr sinfinin sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri. May böcԥyinin
hԥyat tԥrzi, xarici, daxili quruluúu, çoxalmasÕ vԥ inkiúafÕ.
DüzqanadlÕlar dԥstԥsi. SԥrtqanadlÕlar dԥstԥsi.
PulcuqqanadlÕlar dԥstԥsi. Tut ipԥkqurdu. Azԥrbaycanda
ipԥkçilik. BԥrabԥrqanadlÕlar dԥstԥsi. ZarqanadlÕlar
(pԥrdԥqanadlÕlar) dԥstԥsi. Bal arÕsÕ. ZarqanadlÕlarÕn
müxtԥlifliyi. økiqanadlÕlar dԥstԥsi.
Cücülԥrin tԥbiԥtdԥ ԥhԥmiyyԥti, zԥrԥrli cücülԥrԥ qarúÕ
aparÕlan mübarizԥ tԥdbirlԥri.
DΨRøSøTøKANLILAR TøPø
Tipin sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri vԥ tԥsnifatÕ. Dԥniz
ulduzlarÕ sinfi. Dԥniz ulduzu.
XORDALILAR TøPø
XordalÕlar tipinin xarakteristikasÕ vԥ tԥsnifatÕ.
Kԥllԥsizlԥr yarÕmtipi. BaúÕxordalÕlar sinfi. Neútԥr-
çԥnin hԥyat tԥrzi, quruluúu, tԥkamüldԥ ԥhԥmiyyԥti.
Kԥllԥlilԥr yarÕmtipi. Dԥyirmia÷ÕzlÕlar sinfi.
Xԥzԥr minoqasÕnÕn hԥyat tԥrzi, xarici vԥ daxili
quruluúu, çoxalmasÕ vԥ ԥhԥmiyyԥti.
BALIQLAR
BalÕqlarÕn xarakteristikasÕ vԥ hԥyat tԥrzi. BalÕqlarÕn
tԥsnifatÕ. XanÕ balÕ÷ÕnÕn xarici vԥ daxili quruluúu:
skeleti, ԥzԥlԥlԥri, hԥzm sistemi, üzmԥ qovu÷u,
tԥnԥffüsü, qan-damar sistemi, sinir sistemi, hiss
orqanlarÕ vԥ davranÕúÕ. BalÕqlarÕn çoxalmasÕ, inkiúafÕ vԥ
ekologiyasÕ.
tehsilim.info
TԤLԤBԤ QԤBULU – 2014
Biologiya
60
QÕ÷ÕrdaqlÕ balÕqlar sinfi. Akulalar vԥ skatlar. Sü-
müklü balÕqlar sinfi: ibtidai-sümüklü balÕqlar
(nԥrԥkimilԥr, pԥncԥüzgԥclilԥr). Latimeriya, pԥncԥüz-
gԥcli balÕqlarÕn tԥkamüldԥ rolu. Ali sümüklü balÕqlar
(siyԥnԥkkimilԥr, qÕzÕlbalÕqkimilԥr, çԥkikimilԥr, yÕrtÕcÕ
balÕqlar). BalÕqlarÕn ԥhԥmiyyԥti. Azԥrbaycanda balÕq
ehtiyatlarÕnÕn azalma sԥbԥblԥri vԥ balÕq ehtiyatlarÕnÕn
artÕrÕlma yollarÕ.
SUDA-QURUDA YAùAYANLAR SøNFø
Sinfin sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri vԥ tԥsnifatÕ. Göl
qurba÷asÕ: hԥyat tԥrzi vԥ daxili quruluúu. Suda-quruda
yaúayanlarÕn çoxalma vԥ inkiúafÕ, müxtԥlifliyi.
SÜRÜNΨNLΨR SøNFø
Sinfin sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri vԥ tԥsnifatÕ: zolaqlÕ kԥr-
tԥnkԥlԥnin hԥyat tԥrzi, xarici vԥ daxili quruluúu.
Müasir sürünԥnlԥrin müxtԥlifliyi. Pulcuqlular, tÕsba-
÷alar, timsahlar, dimdikbaúlÕlar dԥstԥlԥri.
Sürünԥnlԥrin mԥnúԥyi vԥ tԥkamülü. Sürünԥnlԥrin
ԥhԥmiyyԥti.
QUùLAR SøNFø
Sinfin sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri vԥ tԥsnifatÕ. QuúlarÕn hԥyat
tԥrzi. Göyԥrçinlԥrin xarici vԥ daxili quruluúu. QuúlarÕn
çoxalmasÕ, inkiúafÕ, mԥnúԥyi, tԥkamülü, müxtԥlifliyi.
Dԥvԥquúukimilԥr, sԥrçԥkimilԥr, qazkimilԥr, a÷acdԥlԥnki-
milԥr, leylԥkkimilԥr, toyuqkimilԥr, durnakimilԥr, yÕrtÕcÕ
quúlar. QuúlarÕn fԥsil dԥyiúkԥnliyinԥ uy÷unlaúmasÕ.
QuúlarÕn ekoloji qruplarÕ vԥ co÷rafi yayÕlmasÕ. QuúlarÕn
ԥhԥmiyyԥti vԥ qorunmasÕ. Quúçuluq.
MΨMΨLøLΨR SøNFø
Sinfin sԥciyyԥvi ԥlamԥtlԥri.
Mԥmԥlilԥrin xarici vԥ daxili quruluúu: hԥzm,
tԥnԥffüs, qan-damar, ifrazat, sinir sistemlԥri, hiss
orqanlarÕ vԥ davranÕúÕ.
Mԥmԥlilԥrin çoxalmasÕ vԥ inkiúafÕ. Mԥmԥlilԥrin
mԥnúԥyi vԥ tԥkamülü.
Mԥmԥlilԥrin müxtԥlifliyi vԥ tԥsnifatÕ: ilk mԥmԥlilԥr,
kisԥli mԥmԥlilԥr, plasentalÕ mԥmԥlilԥr. Cücüyeyԥnlԥr,
yarasalar, dovúankimilԥr, siçankimilԥr, balinakimilԥr,
pԥrvayaqlÕlar, yÕrtÕcÕlar, cütdÕrnaqlÕlar, tԥkdÕrnaqlÕlar,
xortumlular, primatlar dԥstԥsi. Mԥmԥlilԥrin tԥbiԥtin
fԥsil dԥyiúkԥnliyinԥ uy÷unlaúmasÕ vԥ ekoloji qruplarÕ.
Mԥmԥlilԥrin ԥhԥmiyyԥti vԥ qorunmasÕ. HeyvandarlÕq.
HEYVANLAR ALΨMøNøN TΨKAMÜLÜ
Heyvanlar alԥminin tԥkamülünün embrioloji,
paleontoloji, müqayisԥli anatomik dԥlillԥri. Onur÷asÕz
vԥ onur÷alÕ heyvanlarÕn tԥkamülü.
HEYVANLAR ALΨMøNøN QORUNMASI
Heyvanlar alԥminin müxtԥlifliyi, heyvanlar
alԥminin qorunmasÕ. Azԥrbaycanda dövlԥt qoruqlarÕ vԥ
«QÕrmÕzÕ kitab» haqqÕnda qÕsa mԥlumat.
G
NSAN Vʞ ONUN SA
GøRøù
ønsanÕ öyrԥnԥn anatomiya, fiziologiya, psixologiya
vԥ gigiyena elmlԥri, onlarÕn inkiúaf tarixi vԥ tԥdqiqat
üsullarÕ haqqÕnda qÕsa mԥlumat.
ønsan orqanizminin quruluúu vԥ funksiyasÕ haqqÕnda
biliklԥrin onun sa÷lamlÕ÷ÕnÕn qorunmasÕnda ԥhԥmiyyԥ-
ti. ønsan fiziologiyasÕnÕn inkiúafÕnda elmi-texniki
tԥrԥqqinin (ETT) rolu.
Azԥrbaycanda fiziologiya elminin inkiúafÕnda
akademik A.ø.Qarayevin vԥ onun mԥktԥbinin rolu.
øNSAN ORQANøZMø øLΨ ÜMUMø TANIùLIQ
Hüceyrԥ, onun quruluúu vԥ kimyԥvi tԥrkibi.
Hüceyrԥnin ԥsas hԥyat xassԥlԥri: maddԥlԥr mübadilԥsi,
qidalanma, tԥnԥffüs, böyümԥ, çoxalma, oyanma,
ifrazat. Orqanizmin daxili maye mühiti. Toxumalar
(epitel, birlԥúdirici, ԥzԥlԥ vԥ sinir). Orqan vԥ orqanlar
sistemi. Orqanizm vԥ mühit.
SøNøR SøSTEMø
Sinir sisteminin tԥkamülü, quruluúu, ԥhԥmiyyԥti, úö-
bԥlԥri. Sinir toxumasÕ: peyk hüceyrԥlԥr, neyronlar,
onlarÕn quruluúu vԥ növlԥri. Mԥrkԥzi vԥ periferik sinir
sistemi. Somatik vԥ avtonom sinir sistemi. Refleks
reaksiyalarÕ üçün oyanma vԥ tormozlanmanÕn ԥhԥ-
miyyԥti. Sinir sisteminin reflektor prinsipi. Refleks vԥ
refleks qövsü. Baú beyin úöbԥlԥrinin vԥ onur÷a bey-
ninin quruluúu vԥ funksiyalarÕ. Baú beyin
yarÕmkürԥlԥri. QabÕ÷Õn ԥhԥmiyyԥti. Sinir sisteminin
poz÷unluqlarÕ vԥ gigiyenasÕ. Zԥrԥrli vԥrdiúlԥr: alkoqol,
narkotik maddԥlԥr, papiros çԥkmԥnin sinir sisteminԥ
tԥsiri.
VΨZøLΨR
Daxili, xarici vԥ qarÕúÕq sekresiya vԥzilԥri haqqÕnda
ümumi mԥlumat. Hormonlar. Qalxanabԥnzԥr vԥ qalxa-
nabԥnzԥrԥtraf vԥzilԥri. Böyrԥküstü vԥzilԥr. MԥdԥaltÕ
vԥzi, çԥngԥlԥbԥnzԥr vԥ ya timus vԥzi, epifiz vԥ hipofiz
vԥzi, hipotalamus vԥ hipofizin hormonlarÕ haqqÕnda
anlayÕú. HormonlarÕn orqanizmin maddԥlԥr mübadilԥsi,
böyümԥ vԥ inkiúafÕnda rolu. HormonlarÕn normadan az
vԥ ya çox sekresiyasÕ nԥticԥsindԥ ԥmԥlԥ gԥlԥn
xԥstԥliklԥr (hipofizar ucaboyluluq (giqantizm) vԥ
cÕrtdanboyluluq (karlik), kretinizm, miksedema,
bazedov xԥstԥliklԥri, diabet (úԥkԥr xԥstԥliyi), piylԥnmԥ.
ønsulinin ԥhԥmiyyԥti.
DAYAQ-HΨRΨKΨT SøSTEMø
Dayaq-hԥrԥkԥt sisteminin ԥhԥmiyyԥti. Sümük toxuma-
sÕ. Sümüklԥrin quruluúu vԥ böyümԥsi. Sümüyün kimyԥvi
tԥrkibi. ønsan skeleti. Burxulma, çÕxÕqlar vԥ sümüklԥrin
sÕnÕqlarÕ zamanÕ ilk yardÕm. Ԥzԥlԥlԥr, onlarÕn quruluúu vԥ
funksiyalarÕ. Ԥzԥlԥlԥrin iúi vԥ yorulmasÕ. Ritm vԥ yükün
ԥzԥlԥ iúinԥ tԥsiri. Dayaq-hԥrԥkԥt sisteminin formalaúmasÕ
vԥ inkiúafÕnda fiziki mԥú÷ԥlԥlԥrin rolu. Onur÷anÕn
ԥyriliklԥri vԥ yastÕayaqlÕlÕ÷Õn qarúÕsÕnÕn alÕnmasÕ. Sümük
vԥ ԥzԥlԥlԥrin zԥdԥlԥnmԥlԥri zamanÕ ilk yardÕm.
tehsilim.info
QΩbul proqramÕ
TԤLԤBԤ QԤBULU – 2014
61
QAN VΨ QAN DÖVRANI
Orqanizmin daxili maye mühiti (qan, hüceyrԥarasÕ
maye, limfa). Qan, qan-damar sisteminin tԥkamülü vԥ
ԥhԥmiyyԥti, qanÕn tԥrkibi (plazma, formalÕ elementlԥr-
eritrositlԥr, leykositlԥr vԥ trombositlԥr), qanÕn miqdarÕ,
fiziki vԥ kimyԥvi xassԥlԥri. Qan plazmasÕ. Eritrositlԥr
vԥ leykositlԥrin quruluúu vԥ funksiyalarÕ. Trombo-
sitlԥrin funksiyalarÕ. QanÕn laxtalanmasÕ. Qanköçürmԥ,
donorluq, qan qruplarÕ. Rezus-amil. Faqositoz haqqÕnda
tԥlimin yaranmasÕnda ø.ø.Meçnikovun rolu. ømmunitet.
Profilaktik peyvԥndlԥr. Antigen vԥ antitellԥr. Müalicԥ
zԥrdablarÕ. QøÇS – qazanÕlmÕú immunitet çatÕúmazlÕ÷Õ
sindromu vԥ ona qarúÕ mübarizԥ. Qan dövranÕnÕn
tԥkamülü, ԥhԥmiyyԥti.
Qan dövranÕ. Qan dövranÕ orqanlarÕ: ürԥk vԥ
damarlar (arteriyalar, venalar, kapillyarlar), onlarÕn
funksiyalarÕ. Ürԥyin quruluúu vԥ iúi. Ürԥk siklinin
fazalarÕ. Ürԥk fԥaliyyԥtinin tԥnzimi. Böyük vԥ kiçik qan
dövranÕ. QanÕn damarlarda-arteriya, kapillyar vԥ
venalarda hԥrԥkԥti. Limfa dövranÕ. Qan tԥzyiqi. Nԥbz.
Ürԥk vԥ qan damarlarÕnÕn sinir vԥ humoral tԥnzimi.
Ürԥk-damar xԥstԥliklԥrinin qarúÕsÕnÕn alÕnmasÕ, qanax-
malar zamanÕ ilk yardÕm. Papiros çԥkmԥyin, spirtli içki
vԥ narkotik maddԥlԥr qԥbul etmԥyin ürԥk vԥ damarlara
zԥrԥrli tԥsiri.
TΨNΨFFÜS SøSTEMø
Tԥnԥffüs haqqÕnda anlayÕú. Tԥnԥffüs sisteminin
tԥkamülü. Tԥnԥffüs üzvlԥrinin quruluúu vԥ funksiyalarÕ.
Sԥs aparatÕ. A÷ciyԥrlԥrdԥ vԥ toxumalarda qazlar
mübadilԥsi. Tԥnԥffüs hԥrԥkԥtlԥri. Tԥnԥffüsün sinir vԥ
humoral tԥnzimi. Tԥnԥffüsün pozulmasÕ vԥ onun
qarúÕsÕnÕn alÕnmasÕ zamanÕ ilk yardÕm. Tԥnԥffüs sis-
teminin xԥstԥliklԥri vԥ hava vasitԥsilԥ keçԥn yoluxucu
xԥstԥliklԥrԥ qarúÕ mübarizԥ tԥdbirlԥri. Tԥnԥffüs
üzvlԥrinin gigiyenasÕ. Papiros çԥkmԥnin zԥrԥrli tԥsiri.
HΨZM SøSTEMø
Hԥzm sistemi. Hԥzm orqanlarÕnÕn ԥhԥmiyyԥti.
Hԥzm orqanlarÕnÕ öyrԥnmԥ üsullarÕ. ø.P.Pavlovun iúlԥri.
Hԥzm üzvlԥrinin quruluúu vԥ funksiyalarÕ. A÷Õz
boúlu÷unda hԥzm. Diúlԥr vԥ onlarÕn qorunmasÕ.
Mԥdԥdԥ hԥzm. Ba÷Õrsaqlarda qida maddԥlԥrinin
dԥyiúmԥsi. Qaraciyԥr vԥ mԥdԥaltÕ vԥzilԥrinin hԥzmdԥ
rolu. Sorulma. Hԥzm prosesinin tԥnzim olunmasÕ.
Hԥzm orqanlarÕnÕn xԥstԥliklԥri vԥ onlarÕn qarúÕsÕnÕn
alÕnmasÕ. Qurd xԥstԥliklԥrinin qarúÕsÕnÕn alÕnmasÕ üçün
profilaktik tԥdbirlԥr. QidalanmanÕn gigiyenasÕ, papiros
çԥkmԥnin, narkotik maddԥlԥrin vԥ spirtli içkilԥrin
hԥzmԥ tԥsiri.
MADDΨLΨR VΨ ENERJø MÜBADøLΨSøNøN
ÜMUMø XARAKTERøSTøKASI
Assimilyasiya vԥ dissimilyasiya (plastik vԥ
energetik mübadilԥ). OnlarÕn qarúÕlÕqlÕ ԥlaqԥsi. Üzvi
(zülal, ya÷, karbohidrat) vԥ qeyri-üzvi (su vԥ mineral
duzlar) maddԥlԥr mübadilԥsinin ԥhԥmiyyԥti. Alkoqol vԥ
narkotik maddԥlԥrin maddԥlԥr mübadilԥsinԥ tԥsiri.
Vitaminlԥr, onlarÕn maddԥlԥr mübadilԥsindԥ rolu.
Vitaminlԥrin çatÕúmazlÕ÷Õ zamanÕ meydana çÕxan xԥstԥ-
liklԥr. Ԥrzaq mԥhsullarÕnda vitaminlԥrin saxlanÕlmasÕ
üsullarÕ. Enerji mübadilԥsi. Qida normalarÕ. Mԥktԥbli-
lԥrin qida rejimi vԥ gigiyenasÕ.
øFRAZAT SøSTEMø. DΨRø
øfrazat sistemi. Maddԥlԥr mübadilԥsinin son
mԥhsullarÕnÕn orqanizmdԥn xaric olunmasÕnÕn
ԥhԥmiyyԥti. øfrazat sistemi üzvlԥri, böyrԥklԥr, onlarÕn
quruluúu vԥ funksiyasÕ. ølk vԥ son sidiyin ԥmԥlԥ gԥl-
mԥsi. øfrazat üzvlԥri xԥstԥliklԥrinin qarúÕsÕnÕn alÕnmasÕ.
DΩri. Dԥrinin quruluúu vԥ funksiyalarÕ. Dԥrinin törԥ-
mԥlԥri (tüklԥr, dÕrnaqlar). østilik tԥnzimindԥ dԥrinin
rolu. Orqanizmin möhkԥmlԥndirilmԥsi. Geyimԥ verilԥn
gigiyenik tԥlԥblԥr. Xarici amillԥrin tԥsirindԥn dԥridԥ
ԥmԥlԥ gԥlԥn zԥdԥlԥnmԥlԥr (gün vԥ istivurma) vԥ onlarÕn
qarúÕsÕnÕn alÕnmasÕ tԥdbirlԥri.
ÇOXALMA VΨ øNKøùAF
ønsanÕn fԥrdi inkiúafÕ. Kiúi vԥ qadÕn cinsiyyԥt
sistemi – quruluúu vԥ funksiyalarÕ. Mayalanma vԥ ana
bԥtnindԥ inkiúaf (hamilԥlik, rüúeym, döl vԥ onun
inkiúafÕ). Cinsiyyԥt hüceyrԥlԥri, cinsi yetiúkԥnlik.
Yeniyetmԥlik dövrünün xarakteristikasÕ. Hamilԥ qadÕna
qay÷Õ. Uúa÷Õn do÷ulmasÕ, böyümԥsi vԥ inkiúafÕ. Yaú
dövrlԥri. Dԥri-zöhrԥvi xԥstԥliklԥri vԥ digԥr amillԥrin rü-
úeymԥ, dölԥ zԥrԥrli tԥsiri. Ana vԥ uúaqlara qay÷Õ.
DUYöU ORQANLARI. ANALøZATORLAR
Duy÷u orqanlarÕ vԥ onlarÕn funksiyasÕ. Reseptorlar.
Analizatorlar. Görmԥ orqanÕnÕn quruluúu. Torlu qiúada
ԥúyalarÕn xԥyalÕnÕn alÕnmasÕ. Rԥngli vԥ rԥngsiz görmԥ.
Görmԥnin itiliyi. øki gözlԥ görmԥ. Gözlԥrin funksiyasÕ
pozulduqda vԥ gözlԥr zԥdԥlԥndikdԥ ilk yardÕm. Gör-
mԥnin gigiyenasÕ. Eúitmԥ orqanÕ, quruluúu, funksiyasÕ
vԥ gigiyenasÕ. ønsanda müvazinԥt, ԥzԥlԥ, dԥri, qoxu vԥ
dad orqanlarÕnÕn quruluúu, funksiyasÕ vԥ gigiyenasÕ.
Duy÷u üzvlԥrinin funksiyasÕnÕn pozulmasÕnÕn qarúÕsÕ-
nÕn alÕnmasÕ.
ALø SøNøR FΨALøYYΨTø. DAVRANIùIN
FøZøOLOGøYASI
DavranÕúÕn fiziologiyasÕnÕn öyrԥnilmԥsindԥ
ø.M.Seçenov vԥ ø.P.Pavlovun rolu. ùԥrti vԥ úԥrtsiz
reflekslԥr. Psixi proseslԥrin (duy÷ular, yaddaú, diqqԥt,
iradԥ, nitq, emosiya, tԥfԥkkür) inkiúafÕnda sinir
sisteminin rolu. Fԥrdin psixi xüsusiyyԥtlԥri.
Emosiyalar, yaddaú. Yuxu vԥ ayÕqlÕq. Yuxunun
ԥhԥmiyyԥti vԥ gigiyenasÕ. ønsan davranÕúÕnÕn ictimai
ԥsaslarÕ. ønsan davranÕúÕnda ԥmԥlԥ gԥlԥn poz÷unluqlar,
stress vԥ onlarÕn qarúÕsÕnÕn alÕnmasÕ.
øNSAN VΨ ΨTRAF MÜHøT
Ԥmԥyin fiziologiyasÕnÕn ԥsaslarÕ vԥ ԥmԥyin ԥsas
növlԥrinin qÕsa xarakteristikasÕ. Qeyri-adi úԥraitdԥ
insanÕn fԥaliyyԥti (ekoloji fiziologiya).
ønsan ömrü. ødman vԥ sa÷lamlÕ÷Õ qorumanÕn digԥr
vasitԥlԥri.
Stress vԥ onun mԥnfi tԥsirlԥrini aradan qaldÕrÕlmasÕ.
tehsilim.info
TԤLԤBԤ QԤBULU – 2014
Biologiya
62
Ü
MUMG BGOLOGGYA
GøRøù
Biologiya canlÕlarÕn hԥyatÕ vԥ hԥyat qanunauy÷un-
luqlarÕ haqqÕnda elmdir. «Biologiya» anlayÕúÕnÕn
yaranma tarixi. CanlÕ vԥ cansÕzlarÕn fԥrqi. «Hԥyat»
anlayÕúÕ, böyümԥ vԥ inkiúafÕn mahiyyԥti. Biologiya
elminin yaranmasÕnda alimlԥrin rolu. BiologiyanÕn
müxtԥlif sahԥlԥri (kosmik biologiya, molekulyar
biologiya, ekologiya vԥ s.). BiologiyanÕn tibb, kԥnd
tԥsԥrrüfatÕ, kimya vԥ s. elmlԥrlԥ qarúÕlÕqlÕ ԥlaqԥsi.
SøTOLOGøYANIN ΨSASLARI
Hüceyrԥnin öyrԥnilmԥsi tarixi. Hüceyrԥ nԥzԥriyyԥsi.
Müasir hüceyrԥ nԥzԥriyyԥsinin müddԥalarÕ. Hüceyrԥnin
öyrԥnilmԥsi metodlarÕ: mikroskopiya, xromotoqrafiya
vԥ sentrofuqa. Hüceyrԥnin müxtԥlif formalarÕ.
Hüceyrԥnin quruluúu vԥ funksiyasÕ. Hüceyrԥ
qÕlafÕ, plazmatik membran, onlarÕn quruluúu vԥ
funksiyalarÕ, faqositoz vԥ pinositoz hadisԥlԥri.
Sitoplazma vԥ onun orqanoidlԥri. Sitoplazma,
endoplazmatik úԥbԥkԥ, onlarÕn quruluúu, ԥsas
funksiyalarÕ. Ribosomlar, polisom, onlarÕn hüceyrԥdԥ
rolu. Mitoxondrilԥr, lizosomlar, onlarÕn sitoplazmada
vԥ hüceyrԥ hԥyatÕnda ԥsas rolu. SitoplazmanÕn digԥr
orqanoidlԥri: Holci kompleksi, hüceyrԥ mԥrkԥzi,
onlarÕn quruluúu, funksiyalarÕ, plastidlԥr: xloroplastlar,
xromoplastlar, leykoplastlar, onlarÕn hüceyrԥdԥki ԥsas
funksiyalarÕ.
Hüceyrԥnin hԥrԥkԥt orqanoidlԥri. Hüceyrԥ törԥ-
mԥlԥri, hüceyrԥdԥ olan ehtiyat qida maddԥlԥri: niúasta,
ya÷ damlalarÕ, zülallar, üzvi turúular, qlikogen vԥ s.
Nüvԥ vԥ nüvԥcik. Nüvԥnin quruluúu vԥ tԥrkibi, nüvԥ
úirԥsi. Nüvԥ vԥ nüvԥciyin ԥsas funksiyalarÕ. Hüceyrԥdԥ
xromosomlarÕn miqdarÕ.
Prokariot vԥ eukariot hüceyrԥlԥr. EukariotlarÕn
prokariotlardan fԥrqi. BakteriyalarÕn müxtԥlif forma-
larÕ; saprofit vԥ parazit bakteriyalar, onlarÕn fԥrqli
cԥhԥtlԥri. Aerob vԥ anaerob bakteriyalar.
Hüceyrԥnin qeyri-üzvi tԥrkibi. Hüceyrԥnin atom
vԥ molekulyar tԥrkibi. Su vԥ mineral duzlar, onlarÕn
hüceyrԥnin hԥyatÕnda rolu.
Hüceyrԥnin üzvi maddԥlԥri. Zülallar. OnlarÕn
kimyԥvi tԥrkibi vԥ kütlԥsi. Zülal molekulunun quruluúu.
Amin turúularÕ, onlarÕn tԥrkibi vԥ quruluúu. ZülallarÕn
fiziki vԥ kimyԥvi xassԥlԥri. ZülallarÕn ԥsas funksiyalarÕ:
inúaat, katalitik, siqnal, hԥrԥkԥt, nԥqliyyat, müdafiԥ vԥ
energetik funksiyalarÕ.
Hüceyrԥnin digԥr üzvi maddԥlԥri: karbohidratlar, li-
pidlԥr, onlarÕn hüceyrԥdԥ bioloji rolu. Nuklein turúularÕ –
DNT vԥ RNT, onlarÕn quruluúu, tԥrkibi vԥ funksiyalarÕ.
KomplementarlÕq prinsipi. DNT-nin ikilԥúmԥsi.
Hüceyrԥdԥ maddԥlԥr vԥ enerji mübadilԥsi.
Maddԥlԥr mübadilԥsinin ԥsas funksiyalarÕ. Maddԥlԥr
mübadilԥsinin iki tipi: plastik vԥ energetik mübadilԥ
(assimilyasiya vԥ dissimilyasiya). Maddԥlԥr müba-
dilԥsindԥ ATF-in rolu, ATF-in tԥrkibi vԥ quruluúu.
Hüceyrԥdԥ enerji mübadilԥsi vԥ onun mԥrhԥlԥlԥri:
hazÕrlÕq mԥrhԥlԥsi, qlikoliz (oksigensiz), oksigenli
mԥrhԥlԥlԥr, bunlarÕn fԥrqi. Mitoxondridԥ ATF-in
sintezi.
Plastik mübadilԥ – zülallarÕn biosintezi. DNT kodu,
gen, onlarÕn ԥhԥmiyyԥti, transkripsiya. Nԥqliyyat RNT-
si (n-RNT), mԥlumat RNT-si (m-RNT). Matris sintezi
reaksiyasÕ, translyasiya, onlarÕn mahiyyԥti.
Bitki hüceyrԥlԥrindԥ plastik vԥ energetik mübadilԥ
proseslԥrinin xüsusiyyԥtlԥri. Fotosintez, onun iúÕq vԥ
qaranlÕq mԥrhԥlԥlԥri. Fotosintezin mԥhsuldarlÕ÷Õ, tԥbiԥt-
dԥ fotosintezin rolu. Xemosintez, onun fotosintezdԥn
fԥrqi.
HԥyatÕn hüceyrԥsiz formasÕ-viruslar. ViruslarÕn
tԥrkibi vԥ quruluúu, virus xԥstԥliklԥri. Bakteriofaqlar,
onlarÕn quruluúu, müxtԥlif xԥstԥliklԥrin müalicԥsindԥ
onlarÕn ԥhԥmiyyԥti. QazanÕlmÕú immunitet çatÕúmazlÕ÷Õ
sindromu (QøÇS). Hüceyrԥnin tԥkamülü.
ORQANøZMLΨRøN ÇOXALMASI
VΨ FΨRDø øNKøùAFI
Hüceyrԥlԥrin çoxalmasÕnÕn bioloji ԥhԥmiyyԥti. Hücey-
rԥlԥrin bölünmԥ üsullarÕ: amitoz, mitoz, meyoz. Mitozun
mԥrhԥlԥlԥri: profaza, metafaza, anafaza, telofaza. Mitozun
davametmԥ müddԥti. Mitozun bioloji ԥhԥmiyyԥti.
Müxtԥlif orqanizmlԥrdԥ xromosomlarÕn sayÕ. Somatik vԥ
cinsiyyԥt hüceyrԥlԥri, onlarda xromosomlarÕn sayÕ.
Orqanizmlԥrin çoxalma formalarÕ. Cinsiyyԥtsiz
vԥ cinsiyyԥtli çoxalma. Cinsiyyԥt hüceyrԥlԥri: yumurta-
hüceyrԥ vԥ spermatozoidlԥr, onlarÕn quruluúu.
Heyvanlarda cinsiyyԥtli çoxalma. Spermatozoidlԥr vԥ
yumurta hüceyrԥnin inkiúafÕ.
Cinsiyyԥt hüceyrԥlԥrinin yetiúmԥsi. Meyoz, onun
fazalarÕ. Krossinqover hadisԥsi. Meyozun bioloji ԥhԥ-
miyyԥti. Mayalanma. Heyvanlarda mayalanma, çiçԥkli
bitkilԥrdԥ ikiqat mayalanma. MayalanmanÕn bioloji
ԥhԥmiyyԥti. Partenogenez.
Çoxhüceyrԥli orqanizmlԥrin fԥrdi inkiúafÕ –
ontogenez. HeyvanlarÕn fԥrdi inkiúafÕ. Rüúeym
tԥbԥqԥlԥri: ektoderma, entoderma, mezoderma.
Postembrional inkiúafÕn formalarÕ: düzünԥ vԥ dolayÕ
inkiúaf.
TΨKAMÜL TΨLøMø
Darvinԥqԥdԥrki tԥkamül tԥsԥvvürlԥri. K.Linney vԥ
onun tԥlimi. J.B.LamarkÕn canlÕlar alԥminin inkiúafÕ
haqqÕnda tԥlimi. Rusiyada tԥkamül ideyalarÕ. Ç.Darvin
tԥliminin yaranmasÕnÕn ilkin úԥrtlԥri. Darvin tԥliminin
ԥsas müddԥalarÕ. Darvinizmin ԥhԥmiyyԥti. Darvinizmin
biologiyanÕn inkiúafÕna tԥsiri.
Növ, növün kriteriyalarÕ. Populyasiya – tԥkamül
vahidi. Tԥkamülün hԥrԥkԥtverici qüvvԥlԥri. ørsiyyԥt vԥ
tehsilim.info
QΩbul proqramÕ
TԤLԤBԤ QԤBULU – 2014
63
dԥyiúkԥnlik. Qeyri-irsi vԥ ya modifikasiya dԥyiúkԥnliyi.
ørsiyyԥtli dԥyiúkԥnlik.
Süni seçmԥ. Heyvan cinslԥrinin vԥ bitki sortlarÕnÕn
tԥkamül amillԥri. Cins vԥ sortlarÕn müxtԥlifliyi. Cins vԥ
sortlarÕn mԥnúԥyi. Yeni cins vԥ sortlarÕn alÕnmasÕ. Seç-
mԥnin yaradÕcÕ rolu.
Yaúamaq u÷runda mübarizԥ. Yaúamaq u÷runda
mübarizԥnin formalarÕ. ÇoxalmanÕn intensivliyi.
Tԥbii seçmԥnin populyasiyalarda formalarÕ.
Hԥrԥkԥtverici seçmԥ. Sabitlԥúdirici seçmԥ. Dizruptiv
seçmԥ. Tԥbii seçmԥnin yaradÕcÕ rolu. Tԥkamülün digԥr
amillԥri. Populyasiya dal÷alarÕ, tԥcridlԥr.
Orqanizmlԥrin uy÷unlaúmasÕ vԥ onun nisbiliyi. Uy-
÷unlaúmanÕn müxtԥlifliyi. Orqanizmlԥrdԥ uy÷unlaúmanÕn
mԥnúԥyi. Tԥbii seçmԥnin eksperimental dԥlillԥri. Yeni
növlԥrin ԥmԥlԥ gԥlmԥsi. Darvin növԥmԥlԥgԥlmԥ haqqÕnda.
Mikrotԥkamül. Co÷rafi vԥ ekoloji növԥmԥlԥgԥlmԥ.
ÜZVø ALΨMøN øNKøùAFI. MAKROTΨKAMÜL,
ONUN DΨLøLLΨRø
Embrioloji dԥlillԥr. Rüúeymlԥrin oxúarlÕ÷Õ. Bio-
genetik qanun. Paleontoloji dԥlillԥr. Filogenetik sÕralar.
Bitki vԥ heyvanlarÕn sistemi tԥkamülün inikasÕdÕr.
Sistematik qruplar. Müasir tԥsnifatÕn prinsiplԥri.
Üzvi alԥmin tԥkamülünün ԥsas yollarÕ. Aromorfoz
ødioadaptasiya. Ümumi degenerasiya. Tԥkamüldԥ
tԥrԥqqi vԥ tԥnԥzzül. Tԥkamülün müxtԥlif yollarÕnÕn
nisbiliyi.
YER ÜZΨRøNDΨ HΨYATIN ΨMΨLΨ GΨLMΨSø
VΨ øNKøùAF TARøXø
HԥyatÕn ԥmԥlԥ gԥlmԥsi haqqÕnda ilk tԥsԥvvürlԥr,
«hԥyat» anlayÕúÕ. Uzaq keçmiúdԥ Yer üzԥrindԥ hԥyatÕn
olmamasÕ, hԥyatÕn ԥmԥlԥ gԥlmԥsi haqqÕnda müasir tԥ-
sԥvvürlԥr. CanlÕlarÕn arxey, proterozoy vԥ paleozoy
erasÕnda inkiúafÕ. HeyvanlarÕn vԥ bitkilԥrin quruya
çÕxmasÕ. Mezozoy erasÕnda canlÕ alԥmin inkiúafÕ,
çÕlpaqtoxumlu bitkilԥrin qurunu tutmasÕ.
Üzvi alԥmdԥ örtülütoxumlularÕn qԥlԥbԥsi. ølk
quúlarÕn yaranmasÕ. Kaynozoy erasÕnda hԥyatÕn müasir
görkԥm almasÕ, örtülütoxumlu bitkilԥrin hökmranlÕ÷Õ,
müasir floranÕn formalaúmasÕ, quúlarÕn vԥ mԥmԥlilԥrin
hökmranlÕ÷Õ, primatlar vԥ insanÕn ԥmԥlԥ gԥlmԥsi.
GENETøKANIN ΨSASLARI
ørsiyyԥti öyrԥnmԥyin hibridoloji metodu. Hibridlԥrin
birinci nԥslindԥ eynilik. Mendelin birinci qanunu.
Birinci nԥslin hibridlԥrindԥ ԥlamԥtlԥrin parçalan-
masÕ. Mendelin ikinci qanunu. Hibridlԥrdԥ ԥlamԥtlԥrin
parçalanmasÕnÕn sԥbԥblԥri. Monohibrid çarpazlaúma.
Allel genlԥr. Analizedici çarpazlaúma. Mendelin üçün-
cü qanunu. Genlԥrin sԥrbԥst paylanmasÕ. Dihibrid çar-
pazlaúmanÕn sitoloji ԥsaslarÕ.
Genlԥrin iliúikli irsiliyi. Krossinqover. Cinsiyyԥtin
genetikasÕ.
Genotip tam bir sistem kimi. Genlԥrin qarúÕlÕqlÕ
tԥsiri. Çarpazlaúma zamanÕ yeni formalar. Genlԥrin
külli miqdarda tԥsiri.
ønsan genetikasÕ. Genetika vԥ tibb. ønsan irsiy-
yԥtinin öyrԥnilmԥsi metodlarÕ. Geneoloji, ԥkizlik,
biokimyԥvi vԥ sitogenetik metodlar.
Dԥyiúkԥnliyin qanunauy÷unluqlarÕ. Modifikasiya
dԥyiúkԥnliyi. Reaksiya normasÕ. Modifikasiya
dԥyiúkԥnliyinin statistik qanunauy÷unluqlarÕ.
Mutasiya dԥyiúkԥnliyi. Genom mutasiyasÕ. Xromo-
som mutasiyasÕ. Gen mutasiyasÕ. MutasiyalarÕn
eksperimental yolla alÕnmasÕ. ørsiyyԥtli dԥyiúkԥnlikdԥ
homoloji sÕralar qanunu.
ørsiyyԥt vԥ dԥyiúkԥnliyin maddi ԥsaslarÕ. Genotip
tam sistemdir. Sitoplazmatik irsiyyԥt. Genetika vԥ
tԥkamül nԥzԥriyyԥsi. Populyasiya genetikasÕ.
BøTKø, HEYVAN VΨ MøKROORQANøZMLΨRøN
SELEKSøYASI
Müasir seleksiyanÕn vԥzifԥlԥri. Mԥdԥni bitkilԥrin
müxtԥliflik mԥrkԥzlԥri vԥ mԥnúԥyi.
Bitki seleksiyasÕ. Bitki seleksiyasÕnÕn metodlarÕ. Çar-
paz tozlanan bitkilԥrin öz-özünԥ tozlanmasÕ. Heterozis ha-
disԥsi. Seçmԥ vԥ onun yaradÕcÕ rolu. Seçmԥnin effektiv-
liyi. Poliploidiya vԥ bitkilԥrin seleksiyasÕnda uzaq hib-
ridlԥúmԥ. ø.V.Miçurinin iúlԥri. Bitki seleksiyasÕ sahԥsindԥ
Azԥrbaycan vԥ Rusiya alimlԥrinin nailiyyԥtlԥri.
Heyvan seleksiyasÕ. HeyvandarlÕqda çarpazlaúmanÕn
tiplԥri vԥ yetiúdirmԥ üsullarÕ. Ev heyvanlarÕnda
heterozis. Nԥslԥ görԥ döllük heyvanlarÕn yoxlanÕlmasÕ.
Yüksԥk mԥhsuldar ev heyvanÕ cinslԥrinin
yaradÕlmasÕ. CinsarasÕ çarpazlaúma ԥsasÕnda alÕnmÕú
cinslԥr. Ev heyvanlarÕnÕn uzaq hibridlԥúmԥsi. BalÕqlarÕn
seleksiyasÕ. HeyvandarlÕqla mԥú÷ul olan Azԥrbaycan
seleksiyaçÕlarÕnÕn nailiyyԥtlԥri. Biotexnologiya. Mikro-
orqanizmlԥrin seleksiyasÕ.
øNSANIN ΨMΨLΨ GΨLMΨSø
VΨ TΨKAMÜLÜ
ønsanÕn ԥmԥlԥ gԥlmԥsi haqqÕnda ilk tԥsԥvvürlԥrin
yaranmasÕ, insanla onur÷alÕ heyvanlarÕn ümumi
oxúarlÕ÷Õ, insan vԥ heyvan rüúeymlԥrinin inkiúafÕnda
olan oxúarlÕq. ønsan vԥ insanabԥnzԥr meymunlar arasÕn-
da oxúar vԥ fԥrqli cԥhԥtlԥr. ønsanÕn tԥkamülü, insan
tԥkamülündԥ ԥmԥyin rolu, ictimai hԥyat tԥrzi. Birinci
vԥ ikinci siqnal sistemi. ønsan tԥkamülünün istiqamԥt-
lԥri: ԥn qԥdim, qԥdim vԥ ilk müasir insanlar. ønsan
irqlԥri vԥ irqçilik nԥzԥriyyԥsinin tԥnqidi. «ørq» anlayÕúÕ,
müxtԥlif irqlԥrin yaranma sԥbԥblԥri.
EKOLOGøYANIN ΨSASLARI
Orqanizm vԥ mühit. Ekoloji amillԥr. Riyazi
modellԥúdirmԥ. øqlim amillԥri vԥ onlarÕn canlÕ tԥbiԥt
üçün ԥhԥmiyyԥti. Tԥbiԥtin mövsüm dԥyiúikliklԥrinԥ
orqanizmlԥrin uy÷unlaúmasÕ. Fotoperiodizm. Növ vԥ
populyasiya, onlarÕn ekoloji xarakteristikasÕ. Tԥbiԥtdԥn
sԥmԥrԥli istifadԥ. Bioloji müxtԥlifliyin saxlanÕlmasÕ.
Ekoloji sistem vԥ ya biogeosenoz. Ekosistemin
mԥhsuldarlÕ÷Õ, davamlÕlÕ÷Õ vԥ inkiúafÕ. ønsanlarÕn
yaratdÕ÷Õ ekosistemlԥr.
tehsilim.info
TԤLԤBԤ QԤBULU – 2014
Biologiya
64
BøOSFER HAQQINDA TΨLøMøN ΨSASLARI
Yer planetinin vԥ biosferin kԥmiyyԥt göstԥricilԥri.
Biosfer vԥ onun sԥrhԥdlԥri. CanlÕ maddԥlԥrin xassԥlԥri.
Quru sahԥnin vԥ okeanÕn biokütlԥsi. Planetin biokütlԥsinԥ
insanÕn tԥsiri. Biosferdԥ maddԥlԥr dövriyyԥsi vԥ enerji
çevrilmԥsi. AtomlarÕn biogen miqrasiyasÕ. Tԥbiԥtdԥ
mikroorqanizmlԥrin rolu. Biosfer vԥ enerji çevrilmԥsi.
Biosfer vԥ insan. Tԥbiԥtin quruluúu. Biomüxtԥliflik
vԥ biosferin tԥkamülü. ønsan cԥmiyyԥtinin da÷ÕdÕcÕ
fԥaliyyԥti. Tԥbiԥtlԥ insan cԥmiyyԥtinin qarúÕlÕqlÕ
ԥlaqԥsi. Noosfer haqqÕnda tԥlim.
ʞ
DʞBGYYAT SGYAHISI
ʞ
SAS ΨDΨBøYYAT
1. ΨlΩkbΩrov U.K. vΩ b. Biologiya. BitkilΩr. ÜmumtΩhsil
mΩktΩblΩrinin 6-cÕ sinfi üçün dΩrslik. BakÕ: XΨZΨR,
2008-ci il (“Abituriyent ʋ 1” 2012-ci ildΩ nΩúr edilmiú
düzΩliúlΩrin nΩzΩrΩ alÕnmasÕ úΩrtilΩ) vΩ 2012-ci ilin
nΩúri. 128 s.
2. ΨlΩkbΩrov U.K. vΩ b. Biologiya. BitkilΩr (davamÕ),
bakteriyalar, göbΩlΩklΩr. ÜmumtΩhsil mΩktΩblΩrinin
7-ci sinfi üçün dΩrslik. BakÕ: XΨZΨR, 2008-ci il
(“Abituriyent ʋ 1” 2012-ci ildΩ nΩúr edilmiú
düzΩliúlΩrin nΩzΩrΩ alÕnmasÕ úΩrtilΩ) vΩ 2012-ci ilin
nΩúri. 128 s.
3. Sultanov R.L., ΨsΩdov E.S., Mahmudova K.F.,
MΩmmΩdova N.Ψ., HΩsrΩt A.ø. Zoologiya.
ÜmumtΩhΩsil mΩktΩblΩrinin 7-ci sinfi üçün dΩrslik.
BakÕ: ùΩrq-QΩrb, 2011.2012. 96 s.
4. Sultanov R.L., ΨsΩdov E.S., Mahmudova K.F.,
MΩmmΩdova N.Ψ., HΩsrΩt A.ø. Zoologiya.
ÜmumtΩhΩsil mΩktΩblΩrinin 8-ci sinfi üçün dΩrslik.
BakÕ: ùΩrq-QΩrb, 2011. 2012. 2013. 160 s.
5. FΩrΩcov Ψ.N., SΩlimov R.A., Quliyev R.ø. Biologiya.
ønsan. ÜmumtΩhsil mΩktΩblΩrinin 9-cu siniflΩri üçün
dΩrslik. BakÕ: ÇaúÕo÷lu, 2011. 2012. 144 s.
6. Babayev M.ù., Hüseynov Ψ.M., MΩmmΩdova N.Ψ.
Ümumi biologiya. ÜmumtΩhsil mΩktΩblΩrinin 10-cu
siniflΩri üçün dΩrslik. BakÕ: ÇaúÕo÷lu, 2010, 2012. 128 s.
7. Babayev M.ù., Hüseynov Ψ.M., Mustafayev Q.T.
HΩsrΩt A ø. Ümumi biologiya. ÜmumtΩhsil
mΩktΩblΩrinin 11-ci siniflΩri üçün dΩrslik.
BakÕ: ÇaúÕo÷lu, 2010-cu (“Abituriyent ʋ 1” 2012-ci
ildΩ nΩúr edilmiú düzΩliúlΩrin nΩzΩrΩ alÕnmasÕ úΩrtilΩ)
vΩ 2012-ci ilin nΩúri 128 s.
8. MikayÕlov T., Seyidli Y., Quliyev Q., Mahmudov ù.,
HΩsrΩt A. ø., ΨhmΩdbΩyli X.E. Ümumi biologiya.
ÜmumtΩhsil mΩktΩblΩrinin 10-cu sinfi üçün dΩrslik.
BakÕ: BakÕ, 2010-cu (“Abituriyent ʋ 1” 2012-ci ildΩ
nΩúr edilmiú düzΩliúlΩrin nΩzΩrΩ alÕnmasÕ úΩrtilΩ) vΩ
2012-ci ilin nΩúri. 128 s.
9. MikayÕlov T., Seyidli Y., Quliyev Q., Mahmudov ù.,
ΨlΩsgΩrova K ø., ΨhmΩdbΩyli X.E. Ümumi biologiya.
ÜmumtΩhsil mΩktΩblΩrinin 11-ci sinfi üçün dΩrslik.
BakÕ: BakÕ, 2010-cu (“Abituriyent ʋ 1” 2012-ci ildΩ
nΩúr edilmiú düzΩliúlΩrin nΩzΩrΩ alÕnmasÕ úΩrtilΩ)
2012-ci ilin nΩúri 128 s.
ʞ
LAVΨ ΨDΨBøYYAT
1. Biologiya. VI–XI siniflΩr üçün test tapúÕrÕ÷Õ
toplularÕ. «Abituriyent» jurnalÕnÕn xüsusi
buraxÕlÕúlarÕ. BakÕ, 2011-ci ilin nΩúri.
2. BøOLOGøYA. BitkilΩr, Bakteriyalar, GöbΩlΩklΩr,
ùibyΩlΩr. TQDK – «Abituriyent» (tΩrtibçilΩr:
Eybatov T.M., MΩmmΩdxanlÕ T.Ψ.) BakÕ:
ùΩrq-QΩrb, 2010. 195 s.
3. BøOLOGøYA. Zoologiya TQDK – «Abituriyent»
(tΩrtibçilΩr: Eybatov T.M., MΩmmΩdxanlÕ T.Ψ.)
BakÕ: ùΩrq-QΩrb, 2010. 391 s.
4. BøOLOGøYA. ønsan biologiyasÕ.
TQDK – «Abituriyent» (tΩrtibçilΩr: Eybatov T.M.,
MΩmmΩdxanlÕ T.Ψ.) BakÕ: ùΩrq-QΩrb, 2012.
5. ÜMUMø BøOLOGøYA. TQDK – «Abituriyent»
(tΩrtibçilΩr: Eybatov T.M., MΩmmΩdxanlÕ T.Ψ.) BakÕ:
ùΩrq-QΩrb, 2011. 408 s.
Biologiya fΩnnindΩn qΩbul imtahanÕ
proqramÕ AzΩrbaycan RespublikasÕ TΩhsil
Nazirliyinin tΩsdiq etdiyi ümumtΩhsil
mΩktΩblΩrinin fΩnn proqramlarÕ vΩ yeni
dΩrsliklΩr ΩsasÕnda hazÕrlanmÕú, TΩlΩbΩ
QΩbulu üzrΩ DövlΩt KomissiyasÕnÕn biologiya
fΩnni üzrΩ elmi-metodiki seminarÕnda geniú
müzakirΩlΩrdΩn sonra qΩbul olunmuúdur.
SeminarÕn rΩhbΩri b.e.n. T.Ψ.MΩmmΩdxanlÕ.
TΩlΩbΩ QΩbulu üzrΩ DövlΩt KomissiyasÕnÕn
rΩhbΩrliyi proqramÕn tΩrtibindΩ vΩ
tΩkmillΩúdirilmΩsindΩ zΩhmΩti olan seminar
iútirakçÕlarÕna dΩrin minnΩtdarlÕ÷ÕnÕ bildirir.
tehsilim.info
TԤLԤBԤ QԤBULU – 2014
65
GEOXRONOLOJø CӁDVӁL
EONLAR
ERALAR
AdÕ vӂ
davamiy-
yӂti
mln. illӂr
YaúÕ
mln.
illӂr
Dövrlӂr vӂ
onlarÕn
davamiyyӂti
mln. illӂr
Heyvanlar alӂminin dӂyiúmӂsi vӂ ӂn vacib aromorfozlar
Bitkilӂr, göbӂlӂklӂr vӂ
bakteriyalar alӂmlӂrinin
dӂyiúmӂsi vӂ ӂn vacib
aromorfozlar
Antropogen,
1,8
ønsanÕn ӂmӂlӂ gӂlmӂsi vӂ inkiúafÕ. Heyvanlar vӂ bitkilӂr alӂmi
müasir görkӂm almÕúdÕr.
økinci siqnal sistemi yaranÕr. Süni seçmӂ yaranÕr.
Neogen,
23,5
Mӂmӂlilӂrin vӂ quúlarÕn hökmranlÕ÷Õ. Driopiteklӂrin vӂ
avstralopiteklӂrin meydana çÕxmasÕ.
Kaynozoy
(yeni hӂyat)
~ 67
67
Paleogen,
42
Quyruqlu lemurlarÕn, uzunpӂncӂlilӂrin, sonralar –
parapiteklӂrin meydana çÕxmasÕ. Cücülӂrin gur inkiúafÕ.
øri sürünӂnlӂrin nӂsli kӂsilmӂkdӂ davam edir. BaúÕayaqlÕ
molyuskalarÕn bir çox qruplarÕ yox olur. Primatlarda
caynaqlar yastÕ dÕrnaqlarla ӂvӂz olunur.
Müasir bitki alӂmi formalaúÕr. Yeni
bitki úöbӂlӂrinin vӂ siniflӂrinin ӂmӂlӂ
gӂlmӂsinӂ sӂbӂb ola bilӂn
aromorfozlar baú vermӂmiúdir.
Neogenin sonunda tayqa vӂ tundra
ӂmӂlӂ gӂlir. Antropogendӂ müasir
bitki qruplaúmalarÕ formalaúÕr.
Tӂbaúir,
70
Diúli quúlarÕn hӂlӂ dӂ yayÕlmasÕna baxmayaraq ali mӂmӂlilӂrin
vӂ ӂsl quúlarÕn meydana çÕxmasÕ. Sümüklü
balÕqlar üstünlük tӂúkil edir.
Mӂmӂlilӂrdӂ plasenta, göbӂk ciyӂsi formalaúÕr, ӂmcӂklӂr vӂ
dodaqlar ӂmӂlӂ gӂlir. Quúlarda içi boú sümüklӂr vӂ hava
kisӂlӂri ӂmӂlӂ gӂlir. TozlayÕcÕ cücülӂr meydana çÕxÕr.
ÖrtülütoxumlularÕn (ikilӂpӂlilӂr
vӂ birlӂpӂlilӂr siniflӂri) meydana
çÕxmasÕ vӂ geniú yayÕlmasÕ. økiqat
mayalanma meydana çÕxÕr. Çiçӂk
vӂ meyvӂ yaranÕr. Cücülӂr
vasitӂsilӂ tozlanma meydana
çÕxÕr. QÕjÕlarÕn vӂ çÕlpaqtoxumlularÕn
sürӂtlӂ azalmasÕ.
Yura,
58
Arxeopteriksin meydana çÕxmasÕ. Sürünӂnlӂrin hökmranlÕ÷Õ.
BaúÕayaqlÕ molyuskalarÕn gur inkiúafÕ.
Uçan onur÷alÕlar yaranÕr. Lӂlӂklӂr vӂ pӂncӂ lülӂsi meydana
çÕxÕr.
ÇÕlpaqtoxumlular vӂ qÕjÕlar geniú
yayÕlmÕúdÕr. Botanik-co÷rafi
zonallÕ÷Õn formalaúmasÕ.
Mezozoy
(orta hӂyat)
~ 163
230
Trias,
35
ølk mӂmӂlilӂrin, ӂsl sümüklü balÕqlarÕn meydana çÕxmasÕ.
østiqanlÕlÕq, diafraqma, xarici qulaq, süd vӂzilӂri, baú
beyin qabÕ÷Õ vӂ tük örtüyü ӂmӂlӂ gӂlir. Mӂmӂlilӂrdӂ üçüncü
göz qapa÷Õ rudimentӂ çevrilir. Dövrün axÕrÕnda timsahlar ӂmӂlӂ
gӂlir.
Toxumlu qÕjÕlarÕn yox olmasÕ.
Perm,
55
Sürünӂnlӂrin sürӂtlӂ inkiúafÕ. YÕrtÕcÕdiúli sürünӂnlӂrin yaranmasÕ.
Trilobitlӂrin nӂslinin kӂsilmӂsi.
Diúlӂrin ixtisaslaúmasÕ baú verir. Kӂsici, köpӂk vӂ azÕ diúlӂri
meydana çÕxÕr.
Daú-kömür meúӂlӂrinin yox olmasÕ.
ÇÕlpaqtoxumlu floranÕn zӂnginliyi.
Daú-kömür,
65 – 75
Suda-quruda yaúayanlarÕn inkiúaf dövrü. ølk sürünӂnlӂrin
ӂmӂlӂ gӂlmӂsi. Cücülӂrin uçan formalarÕnÕn, habelӂ
hörümçӂklӂrin meydana çÕxmasÕ. Trilobitlӂrin azalmasÕ. Dӂrinin
buynuz qatÕ vӂ caynaqlar yaranÕr. Döú qӂfӂsi formalaúÕr.
Ürӂkdӂ mӂdӂciklӂr arasÕnda arakӂsmӂ ӂmӂlӂ gӂlir.
QÕjÕkimilӂrin inkiúaf dövrü.
ølk iynӂyarpaqlÕ bitkilӂr yaranÕr.
Devon,
60
ÇoxayaqlÕlarÕn yaranmasÕ. Zirehlilӂrin inkiúaf dövrü. QÕ÷ÕrdaqlÕ
balÕqlarÕn yaranmasÕ (onlarÕn ӂcdadlarÕnda sümük var idi).
Pӂncӂüzgӂcli balÕqlarÕn meydana çÕxmasÕ. ølk quruda yaúa-
yan onur÷alÕlarÕn – steqosefallarÕn meydana çÕxmasÕ. Onur÷a-
lÕlarda a÷ciyӂrlӂrin, iki qan dövranÕnÕn, oynaqlarÕn, borulu
sümüklӂrin ӂmӂlӂ gӂlmӂsi. Göz qapaqlarÕ meydana çÕxÕr.
Quruda ali sporlularÕn yayÕlmasÕ.
QÕjÕlarÕn vӂ qatÕrquyru÷ularÕn
meydana çÕxmasÕ. Toxumlu qÕjÕlar
(ilk çÕlpaqtoxumlular) meydana çÕxÕr.
Çarpaz tozlanma yaranÕr.
Toxumun, yumurtacÕ÷Õn, mil
kök sisteminin meydana çÕxmasÕ.
Silur,
30
MӂrcanlarÕn, trilobitlӂrin gur inkiúafÕ. ølk dӂfӂ bu÷umayaqlÕlar vӂ
mollyuskalar quruya çÕxÕr vӂ onlarda hava ilӂ tӂnӂffüs
orqanlarÕ yaranÕr. (ilk qanadsÕz cücülӂr vӂ ӂn qӂdim
hörümçӂkkimilӂr- ӂqrӂblӂr meydana çÕxÕr). ølk çӂnӂa÷ÕzlÕ
onur÷alÕlarÕn meydana çÕxmasÕ.
YosunlarÕn geniú yayÕlmasÕ.
PlaunlarÕn ot vӂ a÷ac formalarÕnÕn
yaranmasÕ.
Ordovik – 60
Dӂniz onur÷asÕzlarÕnÕn gur inkiúafÕ dövrü. Trilobitlӂr geniú
yayÕlmÕúdÕr. Çӂnӂsiz onur÷alÕlarÕn – zirehlilӂrin meydana
çÕxmasÕ. Onur÷a yaranÕr. ølk dӂfӂ onur÷alÕlarda sümük
toxumasÕ yaranÕr.
Bitkilӂrin quruya çÕxmasÕ – psilofit
vӂ mamÕrlarÕn. YaúÕl, qonur vӂ
qÕrmÕzÕ yosunlarÕn gur inkiúafÕ vӂ
çoxúӂkilliliyi. ølk toxumalarÕn (örtük,
mexaniki vӂ ötürücü) vӂ ilk
orqanlarÕn (yarpaq vӂ gövdӂnin)
ӂmӂlӂ gӂlmӂsi. Göbӂlӂklӂrin quruya
çÕxmasÕ guman olunur.
FANEROZOY
Paleozoy
(qӂdim
hӂyat)
~ 340
Ola
bilsin
570
Kembri – 70
Dӂniz onur÷asÕzlarÕnÕn gur inkiúafÕ vӂ trilobitlӂrin geniú
yayÕlmasÕ. Mineral xarici skeletlӂrin (çanaqlar), sonra xarici
xitin skeletlӂrin yaranmasÕ. Mӂrcan qayalarÕnÕn yaranmasÕ.
YaúÕl, qonur vӂ qÕrmÕzÕ yosunlarÕn
gur inkiúafÕ vӂ çoxúӂkilliliyi.
Proterozoy
(ilk hӂyat)
~ 2000
2700
CanlÕlarÕn bitki vӂ heyvan alӂmlӂrinӂ ayrÕlmasÕ. Çoxhüceyrӂli
orqanizmlӂr meydana çÕxÕr. Onur÷asÕzlarÕn bütün tiplӂri yaranÕr.
ølk xordalÕlarÕn – kӂllӂsizlӂr yarÕmtipinin meydana çÕxmasÕ.
Heyvan hüceyrӂsi formalaúÕr. Hüceyrӂ ixtisaslaúmasÕ yaranÕr.
Toxuma, orqanlar, orqanlar sistemlӂri vӂ qan dövranÕ
meydana çÕxÕr. Daxili skelet – xorda yaranÕr. Qӂlsӂmӂlӂr
meydana çÕxÕr.
Bitki hüceyrӂsinin yaranmasÕ. ølk
ibtidai göbӂlӂklӂrin (göbӂlӂklӂr
alӂmi) yaranmasÕ. Birhüceyrӂli
yosunlar ӂmӂlӂ gӂlir. EranÕn
axÕrÕnda sapúӂkilli yosunlarÕn
meydana çÕxmasÕ güman olunur.
Bӂzi bakteriyalarÕn quruya çÕxmasl
güman edilir.
Arxey erasÕnÕn axÕrÕ, proterozoyun
ӂvvӂli
Guman olunur ki, hüceyrӂdӂ nüvӂ yaranÕr (ilk eukariotlar). Diploid orqanizmlӂrin meydana çÕxmasÕ.
(elmi cӂhӂtdӂn sübut olunmayÕb)
KRøPTOZOY
Arxey
~ 1000
Ola
bilsin
ki,
3900-
3500
Hӂyat izlӂri çox azdÕr.
ølk hüceyrӂ strukturlarÕnÕn ӂmӂlӂ gӂlmӂsi. ørsiliyin yaranmasÕ vӂ bütün canlÕ orqanizmlӂrin
filogenezinin baúlanmasÕ. ølk hüceyrӂlӂrin - prokariotlarÕn yaranmasÕ vӂ gur inkiúafÕ. Xemosintez
vӂ fotosintezin meydana çÕxmasÕ (bakteriyalarda vӂ göy yaúÕl yosunlarda). ølk çöküntü süxurlarÕnÕn
yaranmasÕ. Atmosferdӂ CO
2
-nin qatÕlÕ÷Õ azalma÷a, oksigenin qatÕlÕ÷Õ artma÷a baúlayÕr. Yaúamaq
u÷runda mübarizӂ vӂ tӂbii seçmӂ baúlanÕr.
QADEY
Katarxey
4600-
3900
Yer-Ay sisteminin formalaúmasÕ. 4 milyard il bundan qabaq Yerin meteorit bombardmanÕ baúa çatÕr.
4 milyard il bundan qabaq okeanlar ӂmӂlӂ gӂlir. Hӂyat izlӂri hӂlӂ yoxdur, lakin ola bilsin ki, su
hövzӂlӂrindӂ üzvi maddӂlӂrin toplanmasÕ baú verir.
tehsilim.info
Dostları ilə paylaş: |