16
yüksək öfduqda işsizlik aşağı düşür və ya əksinə. Uzunmüddətli əyri isə şaquli düz
xətt şəklini alır. Onun absisi isə işsizliyin təbii səviyyəsi nöqtəsində olur. Bu adaptiv
gözləmələr nəzəriyyəsi ilə belə izah edilir: təsərrüfat agentləri öz gözləmələrini
keçmişdən gələcəyə doğru nflyasiya dəyişmələrindəki meyllər əsasında qurur.
Nəticədə monetarçılar belə bir qənaətə gəlir ki, nflyasiyanın hər hansı səviyyəsi
işsizliyin təbii səviyyəsi ilə əlaqədardır. Slatik gözləmə konsepsiyasma görə, işsizlik
ilə nflyasiyaarasında dəqiq müəyyən olunmuş altemativ mövcuddur və buna görə də,
Fillips əyrisi ehkamlar soviyyəsində təfsir olunur. Bu konsepsiyaya görə, hökumətin
məcmu tələbi shmullaşdırmaq məqsədilə həyata keçirdiyi tədbirlər nəticəsində
məcmu tələbin artımı (sağa sürüşmə) onun amillərinin artımı ilə müşahidə olunacaq
və nəticədə işsizlik səviyyəsi aşağı düşəcək, nflyasiya səviyyəsi isə yüksələcəkdir.
Stimullaşdırıcı siyasətdən imtina iqtisadi sistemi əvvəlki ilkin vəziyyətinə
qaytaracaqdır. Statik gözləmə konsepsiyasma görə, Fillips əyrisinin yuxarı-sağa
siirüşməsi yalnız şok təklif halında mümkündür
6
.
nflyasiyanın formaları kimi gizli və açıq nflyasiya qeyd edilir. Gizli nflyasiya
bir qayda olaraq, qeyri-bazar iqtisadiyyatın da mövcud olur. Belə iqtisadiyyatlarda
qiymət dövlət tərəfindən müəyyən edildiyindən və ona nəzarət edildiyindən,
nflyasiya əmtəə defısiti formasmda təzahür edir ki, bu da buraxılan omtəələrin
keyfıyyətinin pisləşməsinə səbəb olur. Açıq nflyasiya əmtəə və xidmətiərin
qiymətlərinin artımı ilə təzahür edir. Lazımi miqdarda əmtəə və xidmətlərlə təmin
oluna bilinməyən artıq pul kütləsi yaranır.
Artım tempindən asılı olaraq, nflyasiyanın müəyyən növlərini fərqləndirirlər: 1)
Sürünən nflyasiya zamanı qiymətlərin illik artım tempi 10%-dək olur. Qiymətlərin
bu mülayim artımı iqtisadi həyata əhəmiyyətli dərəcədə mənfı təsir etmir. Bu zaman
yığım mənfəətli olur (faiz gəliri nflyasiyadan yüksəkdir), investisiyalar həyata
keçirilən zaman risklər artmır, həyat səviyyəsinin azalması isə o qədər də nəzərə
çarpan olmur. nflyasiyanın bu səviyyəsi inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələrə
xasdır. 2) Yorğa nflyasiya halmda qiymətlərin aylıq artım tempi ikirəqəmli ədəd ilə
ölçülür. Belə nflyasiya iqtisadiyyata mənfı təsir göstərir- yığım zərərli (qoyulan
ə
manətlərə görə, alınan faizlərlər nflyasiya tempindən aşağıdır), uzunmüddətli
17
investisiyalar həddən artıq riskli, əhalinin həyat səviyyəsi isə xeyli aşağı olur. Bu tip
nflyasiya iqtisadiyyatı zəif olan ölkələr və keçid iqtisadiyyatlı ölkələr üçün
xarakterikdir. 3) Hiperinflyasiya zamanı qiymətlərin aylıq artım tempi 50%-dən,
illik artım tempi isə 10000%-dən çox olur. Belə inflyasiya iqtisadiyyata dağıdıcı təsir
edərək yığımı, investisiya mexanizmini və bütövlükdə istehsalı məhv edir.
stehlakçılar çalışırlar ki, «qaynar pullar»dan xilas olaraq, onları maddi qiymətlilərə
çevirsinlər.
Qeyd edək ki, nflyasiya yalnız müsbət kəmiyyətli deyil, həm də mənfı ola bilər.
Bu halda pulun alıcılıq qabiliyyəti artır. Mənfi kəmiyyətli nflyasiya deflyasiya,
nflyasiya tempinin aşağı düşməsi isə dezinflyasiya adlanır .
nflyasiyanın modellədirilməsinin nəzəri-metodoloji əsaslarının müəyyən edilməsi
onun tədqiqinin mühüm hissəsidir. Əvvəlcə ümumi şəkildə iqtisadiyyatı
modelləşdirilmənin obyekti kimi nəzərdən keçirək. Hər hansı iqtisadi tədqiqat
nozəriyyə (iqtisadi model) və praktikanm (statistik məlumatlar) birləşdirilməsini
nozərdə tutur. Müxtəlif iqtisadi hadisələrin öyrənilməsi üçün iqtisadçılar modellərin
sadələşdirilmiş formal təsvirindən istifadə edirlər ki, bunlara da iqtisadi modellər
deyilir. qtisadi modellərə misal olaraq istehlak seçimi modelini, ilrmalarm
modellərini, iqtisadi artım modellərini, əmtəə, faktor və maliyyə hazarlarmdakı
tarazlıq modellərini və digər modelləri göstərə bilərik.
Riyazi modelləşdirmə obyekti kimi iqtisadiyyatın strukturunu ümumi olaraq
aşağıdakı kimi təsvir etmək olar .
Hər hansı iqtisadi hadisə və ya prosesin iqtisadi-riyazi modeli qurularkən oiıun
mühüm xüsusiyyətləri nəzərə almır, bəzi cəhətləri isə modelləşdirmə prosesindən
kənarlaşdırılır. qtisadi modellər adətən belə bir ardıcıllıqla qurulur: 1) Indqiqatın
predmeti və məqsədi formalaşdırılır; 2) nəzərdən keçirilən iqtisadi sistemdə məqsədə
müvafıq gələn struktur və funksional elementlər ayrılır; 3) nıodel elementləri arasında
qarşılıqlı əlaqə söz və keyfıyyətlə təsvir edilir; 4) iqtisadi obyektin nəzərə alınan
xarakteristikaları üçün simvolik işarələr daxil edilir və onlar arasındakı əlaqənin nə
dərəcədə mümkünlüyü müəyyən edilir, bununla da riyazi model formalaşdırılır; 5)
model üzrə hesablamalar həyata keçirilir və alınan nəticələr təhlil edilir .
18
qtisadiyyatda modelləşdirmədən istifadə birincisi, iqtisadi dəyişənlərin və
obyektlərin mühüm əhəmiyyətli əlaqələrini ayırmağa və formal ifadə etməyə imkan
verir. knicisi, deduksiya metodu ilə dəqiq formalaşdırılmış ilkin məlumat və
münasibətlərdən öyrənilən obyektə adekvat olan nəticələr əldə etmək mümkündür.
Üçüncüsü, riyazi və statistik metodlar obyekt haqqında yeni məlumatlar almağa
imkan verir. Çünki asılılığın formasını və parametrləri qiymətləndirməklə, bu
mümkündür. Nəhayət dördüncüsü, riyazi dildən istifadə iqtisadi nəzəriyyənin
müddəalarmı kompakt izah etməyi, onu başa düşməyi ‘və nəticə çıxarmağı
asanlaşdırır.
qtisadi qərarların qəbulunda modellərin rolu əsasən ondan ibarətdir ki, iqtisadi
modellər iqtisadi obyektin fəaliyyət xüsusiyyətlərini aşkara çıxarmağa və hıı əsasda
parametrlərdən hər hansı birinin dəyişdiyi halda obyektin gələcəkdə Şzünü necə
aparması barədə fıkir söyləməyə imkan verir .
qtisadiyyatda istifadə edilən riyazi modelləri əlamətlərinə görə, makro modellər,
mikro modellər, nəzəri modellər, tətbiqi modellər, optimallaşdırma modelləri,
tarazlıq modelləri, statik modellər, dinamik modellər, stoxastik nıodellər,
determinantlaşdırılmış modellər kimi təsnifləşdirmək olar .
nflyasiya
və
onun
digər
iqtisadi
göstəricilərlə
ə
laqələrinin
modelləşdirilməsmin nəzəri metodoloji əsasında dayanan nəzəriyyələrdən biri Keyns
nəzəriyyəsidir. Kenysçilər belə hesab edirlər ki, nəzarətdə saxlanıla bilən iııflyasiya
iqtisadi artımın mənbəyidir və ona stimul verir. Keynsçilərin belə mühakiməsi milli
iqtisadiyyat səviyyəsində maksimum mənfəət şərtini ifadə edən aşağıdakı tənliyə
ə
saslanır:
∂ F
P
= r (1. 11)
∂ K
Burada
P
- qiymət səviyyəsi,
F(K, L) -
milli iqtisadiyyatın istehsal funksiyası,
r
- faiz dərəcəsinə bərabər olan mənffət normasıdır.
Dostları ilə paylaş: |