Microsoft Word Biotexnologiyan?n ?saslar? f?nnind?n muhazir? m?tnl?ri doc

təşkil edir. Bu üsul kök yumrularında virusları 0,1 mkq/ml qatılıqla belə müəyyən 
etməyə imkan verir. 
 
Fototrof 
bakteriyaların 
biotexnologiyada 
istifadə 
olunması 
perspektivləri. Fototrof bakteriyalar heterotrof orqanizmlərdən fərqli olaraq günəş 
enerjisindən istifadə etməklə fəaliyyət göstərirlər. 
 
Onların biotexnologiyada istifadə yolları çox müxtəlifdir. Günəş enerjisinin 
hesabına  əmələgələn  biokütlə  yanacaqlar,  zülal,  biopreparatlar  almaq  üçün 
təzələnən xammaldır. Bu mikroorqanizmlərin becərilməsi təbii və süni su hövzələri 
səthində,  tənzim  olunan  fotoreaktorlardan  həyata  keçirilir.  Sianobakterlərin  və 
purpur (alqırmızı) bakteriyalarının biokütlələrindən azot gübrəsi, heyvan və quşlar 
üçün  qiymətli  zülali  yem  kimi  istifadə  edilir.  Bu  biokütlələrdən  təbabət,  kənd 
təsərrüfatı və texnikada tətbiq olunan polisaxaridlər, karbohidratlar, amin turşuları, 
lipidlər, vitaminlər və s. bioloji aktiv maddələr almaq olar. Onların eyni zamanda 
ATF  və  müxtəlif  kofaktorların  fotosintetik  bərpası,  hidrogenaza,  ferredoksin  və 
sitoxrom kimi fermentlərin alınmasında istifadə olunur. 
 
Sinanobakterlərdən olan spirulinanın becərilməsinə böyük əhəmiyyət verilir, 
belə  ki,  alınan  biokütlədən  təkcə  yem  məqsədilə  deyil,  eləcə  də  bir  çox  insani 
qidalara əlavə etməkdə istifadə olunur. 
 
Fototrof  bakteriyalardan  eyni  zamanda  çirkab  suların  təmizlənməsi, 
transformasiya  reaksiyaların  aparılması,  polisaxaridlərin  parçalanmasında  da 
istifadə olunur. 
 
Onların  biotexnologiyada  istifadə  edilməsinin  ən  perspektivli  yollarından 
biri  ammonyak  və  hidrogen  qazının  alınmasıdır,  məsələn:  Rhodopseudomonas 
capsulata kulturasının quru çəki ilə bir q biokütlə əmələgətirməsi 200-300 ml H2 
alınması ilə gedir. 
 
Genetik mühəndislik metodu ilə mikrorqanizmlər əsasında superprodusentlər 
və müxtəlif mikrob, bitki və heyvan mənşəli məhsulları günəş enerjisindən istifadə 
etməklə  əmələgətirən  yeni  formalar  almaq  olar.  Onlarda  səmərəli  genetik 

---

transformasiya  sisteminin  olması  və  plazmidlərin  tapılması  genetik  mühəndislik 
sahəsində  çalışan  alimlərin  diqqətini  daha  çox  cəlb  edir.  Lakin  bu  orqanizmlərin 
genetikası az öyrənildiyi üçün bu sahədə hələlik faydalı nəticələr alınmamışdır. 
 
Genetik mühəndislik və molekulyar azotun bioloji fiksasiyası. 
 Kənd 
təsərrüfatı bitkilərinin azot gübrəsi ilə təmini ən mühüm problemlərdən biridir. Bu 
məqsədlə  həm  kimyəvi  azot  gübrəsindən,  həm  də  bioloji  fiksəolunan  azotdan 
istifadə  edilir.  Kimyəvi  azot  gübrəsi  çox  baha  başa  gəlməklə  bərabər,  torpaqda 
zəhərli azot oksidlərinin yaranmasına səbəb olmaqla ətraf mühiti zəhərləyir. 
 
Ə
n səmərəli azot fiksəedən mikroorqanizmlər Rizobium cinsli kök yumrusu 
bakteriyalarıdır.  Bu  bakteriyalar  ancaq  paxlalı  bitkilərlə  simbioz  həyat  şəraitində 
azot mənimsəyirlər. Simbiozun molekulyar mexanizminin öyrənilməsi göstərdi ki, 
genetik  mühəndislik  üsulları  ilə  dənli  bitkilərlə  müştərək  azot  fiksəedən  yeni 
mikroorqanizmlər yaratmaq imkanı vardır. 
 
Molekulyar  azot  mənimsənilməsi  üsulu  ilə  bitkilərə  yeni  genetik  xassə  də 
vermək mümkündür. Aqrobakteriya (Agrobacterium) hüceyrəsində Ti plazmidinin 
olması  sayəsində  bitkilərdə  onkogen  şişlər  yaratmaqla  onları  xəstələndirir. 
Agrobacterium  rhizogenez  bakteriyasının  Ti  plazmidinin  DNT-si  öz-özünə  bitki 
hüceyrəsi  genomuna  keçir  və  onu  şişirdir.  Ti  plazmidi  DNT-nə  istənilən  geni 
birləşdirməklə  alınan  rekombinat  DNT  molekulunu  yenidən  aqrobakter 
hüceyrəsinə  keçirib,  bitkini  bu  bakteriyalarla  yoluxdurduqda,  Ti  plazmidi  ilə 
bərabər  istənilən  gen  bakteriya  hüceyrəsindən  bitki  hüceyrəsinə  asanlıqla  keçir. 
Belə  bitki  hücyerələrindən  regenirasiya  yolu  ilə  azotfiksəedən  yeni  bitki  almaq 
mümkündür.  Dünya  alimləri  bu  üsulla  kök  yumrusu  bakteriyalarından  azot 
fiksəetməni  kodlaşdıran  geni  aqrobakter,  sonra  isə  bitki  hüceyrəsinə  keçirməklə 
yüksək  məhsuldarlığa  malik  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  alınması  üzərində 
işləyirlər. 
XXI  əsrdə  yer  kürəsinin  əhalisini  biotexnologiyanın  müasir  metodlarından 
istifadəsiz  dünya  ərzaq  resurslarını    lazımlara qədər  həcmlərin  artıra    bilmir.    Bu 

---

sahədə , xüsusilə   qidanın (GDM) genetik dəyişilmiş mənbələrini yaratmağa icazə 
verən  genetik  mühəndisliyin  rolu  məxsusidir.Amerika  alimləri  tərəfindən 
dezoksiribinuklein  turşusunun  strukturunun  açılışı  onun  şifrini  oxunmasıyla  
genetik  mühəndisliyin  elm  kimi  yaradılması üçün təkan  verdi.  Biotexnologiyanın 
inkişafının  üçüncü  mərhələsinin  başlanğıcı  1975-ci  ildən  genetik  mühəndisliyin 
yaranması  və  onun  metodlarının  istehsala  tətbiqihesab  edilir.  Sözün  ən  geniş 
mənasında  genetik  mühəndisliyin  mahiyyəti  genetik  informasiyasını  aparan 
(gətirən) molekulların və ya strukturların üstündə məqsədyönlü əməliyyatlar yolu 
ilə  verilmiş  xüsusiyyətlərlə  orqanizmlərin  qurulmasıdan  ibarətdir.  Bu  halda 
orqanizmlərin  səthi  forması    dəyişmir,  amma  onlara  məxsus  olmayan    əlamətlər 
meydana  çıxır.  Müasir  elmin  nailiyyətləri  rekombinant  genlərlə    bitkinin, 
heyvanların və ya mikroorqanizmin müvafiq olaraq, yeni xüsusiyyətlərin alınması 
üçün  resipiyentin  hüceyrəsinə  istənilən  orqanizmin  genlərinin  daşınmasını  həyata 
keçirməyə  icazə  verir  .  Çarpazlaşmanın    klassik  metodlarından  istifadə  edərək, 
alim-seleksiyaçılar  illərlə  çox    müsbət  nəticələrə  nail  olurdular,  amma  bəzən  
genlərin  lazımlı  kombinasiyasının  alınmasının  təsadüfi  olurdu.  Bu  halda  arzu 
edilməyənlərin  arzu  olunan genlərlə    ötürülmənin  imkanı  istisna  edilmirdi  .,  həm 
də    zərərlilərdən  müsbət  xüsusiyyətlərin  ayrılmasını    çətinləşdirirdi.  Genetik 
mühəndisliyin  ixtiraları  ilə    tezliklə  və  arzu  olunan  xüsusiyyətlərin,  izləmənin 
imkanının  və  genetik  dəyişikliklərinin  və  onların  nəticələrinin  kontrolunun 
alınmasının  dəqiqliyindən  ibarətdir.  Genetik  mühəndislik  rekombinant 
dezoksiribinuklein  turşusunun  quruluşunu  bilməklə    onun  bitkilərə  tətbiqi 
texnikasının  növarası kəsişmənin səddlərinin öhdəsindən gəlməyə kömək edir  və   
becərilən  ,klassik  seleksiya  metodlarıyla  alınması  mümkün  olmayan      bitkilərin 
genetik  müxtəlifliyini  artırmağa  icazə  verir,  yeni  xüsusiyyətlərlə  bitkiləri  yaradır. 
Genetik  dəyişilmiş  bitkilər  daha  (daha  çox)  texnoloji  və  ucuz  olur  və  klassik 
seleksiyayla  alınmış  növləri  tədricən  sıxışdırıb  çıxardır  .  Son  zamanlar 
transgenbitkilərin  becərilən  kulturalarının  sahələri  əhəmiyyətli  dərəcədə  artdı 
(soyalar,  raps,  pomidorlar,  kartof  və  başqaları),  və  bu  tendensiya  inkişaf  edən 

---