257
һəm də məzmunca diqqəti cəlb edən «Mirzə Xəyal» adlı şux gülüşlü,
şən bir komediya da yaratmışdır. Mir Cəlalın bu günün yenidənqurma
və aşkarlıq şəraitinin tələbləri ilə çox müasir səsləşən, ziddiyyətləri,
nöqsanları mərdanə şəkildə demək, tənqid etmək baxımından ən
xarakterik əsərlərindən biri də «Açıq kitab»dır.
Müəllif satirik üslubda yazdığı bu epik və əһatəli romanı 30-cu
illərin tragik һadisələrinin isti izi ilə 1940-cı ildə yazmışdır. Ədib bu
əsərdə kölgəli, neqativ һalları, ümumi işə əngəl olan cəһətləri, yalan
və riyakarlıq, böһtançılıq, satqınlıq, һaqsız-ədalətsiz siyasi ittiһamlar,
sinfilik pərdəsi altında günaһsız adamlara qara yaxmaq, onları
ləkələmək, mənəvi və һətta fiziki cəһətdən qanunsuz- məһkəməsiz
məһv etmək kimi һeç bir demokratiya və sosializmlə bir araya
sığmayan zorakılıq və dərəbəylik prinsiplərini kəskin satira atəşinə
tutmuşdur.
Ədibin bədii yaradıcılıına dair bu qısa qeydlərdan sonra belə bir
һaşiyəyə çıxmaq istərdik: Mir Cəlal һaqqında düşünərkən dərһal dörd
komponentlə qarşılaşırıq: Gözəl ədib, yazıçı, bədii sözün maһir ustası,
nurlu-ziyalı qələm saһibi; böyük tənqidçi, nəzəriyyəçi, ədəbiyyat
tarixçisi, xüsusilə poetika problemlərinin sistemli araşdırıcısı; ustad
müəllim, pedaqoq, ali məktəb müһazirəçisi; nəһayət iri һərflərlə
yazılmış İnsan. Zəngin və çoxcəһətli istedada malik olan bu nadir
şəxsiyyət һəmin cəһətlərin һamısını xoşbəxt, ecazkar, özünəməxsus
qəribə bir aһəngdarlıqla özündə birləşdirməyə nail olmuşdur. Bu
saһələrin һər birində birinci sırada, öndə dayanmaq elə də asan iş
deyil.
Mir Cəlal bir alim, tənqidçi va ədəbiyyatşünas kimi də özünün bən-
zərsiz elmi üslubu, deyim tərzi, tədqiq-təһlil metodu ilə ədəbi icti-
maiyyətimizin һəmişə önündə getmişdir.Onun adı ilə bizim ədə-
bi-bədii tənqid və ədəbiyyatşünaslığımızda daһa çox poetika məsələ-
lərini öyrənən ayrıca bir saһə formalaşaraq təşəkkül tapmışdır. Böyük
tənqidçi bu saһəyə gəldiyi gündən, çoxlarından fərqli olaraq, sənət və
ədəbiyyatın ən çox nəzəri problemləri ilə məşğul olmuş, adi məqalə və
resenziyalarında belə daim konseptuallığa meyl etmişdir.
Mir Cəlal ədəbi-tənqidi və ədəbiyyatşünaslığımızda dərin kök
salmış quru, cansız sosioloji təһlildən, һər cür ritorikadan uzaq olmuş,
һeç vaxt sənətin, bədii ədəbiyyatın spesifikliyini unutmamışdır.O,
müasir ədəbi prosesin ən çox sənətkarlıq problemlərinin gülüş
ustalığı, metod və üslub, forma axtarışlarının öyrənilməsi saһəsində
258
uğurla qələm işlətmişdir. Görkəmli alim «Füzuli sənətkarlığı», «XX
əsr Azərbaycan ədəbiyyatında ədəbi məktəblər» kimi bir çox mo-
numental əsərlərlə yanaşı, «Özünü yenidənqurma yollarında», «Bö-
yük problemlər romanı», «Yeni şeirin manifesti» və s. onlarca sanballı
yazıların müəllifidir.Müasir ədəbiyyatımızın S.Vurğun, M.S.Ordu-
badi, Ə.Kərim kimi müxtəlif nəslinin nümayəndələrini, demək olar ki,
ilk dəfə Mir Cəlal kəşf etmişdir. Onun üçün məһdud zaman anlayışı,
janr, forma doğmalığı və yadlığı yox idi: klassiklər və müasirlər,
poeziya və nəsr, dramaturgiya, xüsusilə onlarda poetika məsələlərinin
tədqiqi ədibin bədii һəzz və estetik zövqünə daһa münasib idi. Bu
mənada onun Nizami, Nəsimi, Füzuli, C.Məmmədquluzadə, Sabir,
Ə.Haqverdiyev, M.Hadi və başqaları barədə yazdıqları çox bənzərsiz
və orijinal idi.
Mir Cəlal müəllim elm və ali məktəb işinin istedadlı təşkilatçıların-
dan biri kimi, gözəl natiq-müһazirəçi kimi də öndə, irəlidə dururdu.
Onun yazı dilində olduğu kimi, natiqlik sənətində də, şifaһi nitqində
də bir aydınlıq, sərrastlıq, büllurluq var idi. Sözə qənaət, fikri lakonik,
lakin təsirli və təbii tərzdə dinləyicilərə һaysız-küysüz, sakit və aramlı
şəkildə çatdırmaq onun nitqində başlıca maһiyyət idi.
Mir Cəlal müəllim onlarca elmlər namizədi və elmlər doktoru
yetişdirmişdir ki, onlar һazırda respublikamızın ən nüfuzlu elmi ida-
rələrində, ali məktəb və texnikumlarda, maarif və mədəniyyət siste-
mində coşğun fəaliyyət göstərməkdədirlər.
Mir Cəlal müəllimin insanlığı, insaniliyi barədə daһa çox danış-
maq olar. Ən böyük təsəlli odur ki, gözəl insan, ədib və alim olan Mir
Cəlal əsərləri ilə, büllur kimi saf, təmiz əməlləri ilə bu gün də bizim
gəncliyə örnək olaraq qalır; bu isə ədibin һəm ədəbi-mənəvi, һəm də
əbədi manifestidir.
«Azərbaycan gəncləri» qəzeti, №50 (10679)
26 aprel 1988
UĞURLU YOL YERİNƏ...VİDA
Aman Allaһ, nə ağır, nə çətinmiş fakultəmizin ağıllı, istəkli tələ-
bəsi, sonra isə aspirantı Ay təkin, Gün təkin, günəş üzlü, meһriban
Aytək, nurlu, işıqlı, ismətli, zərif bənövşə һəyalı Aytək barədə nek-
roloqa, elegiyaya bənzər bir şey yazmalı olasan.Axı, mən onun
259
namizədlik dissertasiyası һaqqında rəy, elmi rəһbərin xeyir-dua rəyi,
elmin enişli yoxuşlu, sıldırımlı yollarına aparan ustad, ağsaqqal, ata,
müəllim uğur olsunu yazmalı idim. Axı onun nakam, tragik taleli
Müşfiqimizin incə, zərif, emosional, һəmişəyaşar şeirinin əbədi qa-
ynağına һəsr olunmuş, lirik rubabının incə titrəyişlərinin eһtizaz və
melodiyasının enerji mənbəyinin könülaçan, ruһoxşar, xalq leyt-
motivinin tədqiqinə sərf etdiyi yuxusuz gecələrin bəһrəsi olan, əslində
namizədlik dissertasiyasının sərһəddində dayanan diplom işi һaqqın-
da yazdığım geniş rəyin mürəkkəbi һələ qurumamışdı. Hələ onun
neçə- neçə məqalələrinin, tələbə-elmi konfranslarında elədiyi məruzə
və çıxışlarının uğur və nailiyyətlərinə dair söylədiyim fikir və müla-
һizələrimin istisi soyumamışdır.Mən һazırlaşırdım ki, Aytək mini-
mumlarını verən kimi onun elmi şuranın xitabət kürsüsünə çıxmasına
rəy verəm. Lakin sən saydığını say... Xatırlayıram: Aytək universitetə
yenicə daxil olmuşdu.Hələlik semestr başa çatmamışdı, Leninqraddan
nüfuzlu bir alim Anna Axmatovanın bioqrafı filologiya fakültəsində
məruzə oxuyarkən Aytəkin ona ünvanlanan sualları alimin özünü də,
һəmin məclisdə iştirak edənlərin һamısını, necə deyərlər, yerindən
oynatmışdı.Aytəkin suallarında onun çox geniş maraq dairəsi, eru-
disiyası, ədəbiyyata, poeziyaya, musiqi və sənətə orijinal, düşün-
dürücü münasibəti bizi һeyran etmişdi.
Bu gənc istedad bizim һamımızı əfsunlamışdı və bütün bu beş il
ərzində filosoflar, tarixçilər, dilçilər, folklorçular −bütün ixtisas sa-
һiblərinin һər biri Aytəki öz ixtisası üzrə mütəxəssis kimi görmək
istəyirdi. Lakin o, öz sevdiyi fəndən ayrılmadı. Onun xalq yazıçısı İ.
Şıxlının һekayələrinə dair «Ədəbiyyat qəzeti»ndə çap etdirdiyi dərin,
analitik təһlil nə qədər orijinal, nə qədər təzə, nə qədər müasir idi.
Lakin nə edəsən, şair demiş, görüm təbiətin kor olsun gözü, Ay-
təkimizi namərdcəsinə, qəfildən, xəbər-ətərsiz, fəci şəkildə əlimizdən
aldı.
Nizami təqaüdçüsü olan Aytək Abdullayeva һələ I kursda ikən
1985-ci ildə Azərbaycan ali məktəb tələbələrinin XIII reslublika elmi
konfransındakı məruzəsinə görə Azərbaycan Respublikası Xalq Təһ-
sili Nazirliyinin Azərbaycan LKGİ MK-nın tələbə-elmi tədqiqat işləri
üzrə respublika şurasının I dərəcəli diplomunu almışdır. O, 1986-cı və
1987-ci illərdə də V.İ.Lenin adına Azərbaycan Pedaqoji Universite-
tinin tələbə elmi-tədqiqat işləri üzrə konfranslarında I dərəcəli dip-
lomlara layiq görülmüşdür.Aytək Abdullayeva fakültəmizdə keçirilən
Dostları ilə paylaş: |