Microsoft Word Dede-Qorqud-2015-2
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dədə Qorqud ● 2015/I I
- İlk əcdadın bu mədəni quruculuq fəaliyyətinə görə biz onu artıq mədəni qəhrəman adlandırırıq.
Dədə Qorqud ● 2015/I I 15 ona görə ilk əcdad adlanır ki, bütün qalan insanlar ondan törəyir. Bu, mifik qəhrəmanın ilkin funksiyasıdır. O, ilk növbədə xalqı törətməlidir. Lakin daha sonra törətdiyi insanlar üçün yaşam qaydaları müəyyənləşdirməli, qayda-qanun qoymalı, ilk əşyaları, ilk ov alətlərini və s. düzəltməlidir. Bu isə ilk əcdadın mə- dəni quruculuq fəaliyyətidir. İlk əcdadın bu mədəni quruculuq fəaliyyətinə görə biz onu artıq mədəni qəhrəman adlandırırıq. Mədəni qəhrəmanın yara- dıcılıq fəaliyyəti gücləndikcə o, artıq ümumiyyətlə yaradıcıya çevrilir. Bu halda biz yaradıcı fəaliyyəti ön plana çıxan, daha çox yaradıcı obraza çevrilən mədəni qəhrəmanı artıq demiurq adlandırıq. Göründüyü kimi, ilk əcdad, mə- dəni qəhrəman, demiurq eyni bir obrazın–ilk insanın inkişafının müxtəlif mərhə- lələrinin adlarıdır. Y.M.Meletinski yazır ki, mədəni qəhrəman (ilk əcdad kimi) təkamül pro- sesində tanrı-yaradıcı obrazına tərəf də, epik qəhrəman obrazına tərəf də inkişaf edə bilər (19, 638). Yəni obrazın inkişafı nəticəsində o, tanrı obrazına da, dastan qəhrənanına da çevrilə bilər. Məsələn, qədim türk miflərindəki Tanrı obrazı sonralar yaradıcı Tanrı obrazlına çevrilir. Bəs ilk əcdad Oğuz kağan obrazı hansı istiqamətdə inkişaf etmişdir? Biz “Oğuznamə” dastanının variantları üzərində apardığımız müşahidələr əsasında birmənalı şəkildə söyləyə bilərik ki, mifik Oğuz kağan obrazı öz epik təkamülü prosesində tanrı obrazı yox, epik qəhrəman istiqamətində inkişaf etmiş və “Oğuznamə” dastanın qəhrəmanına çevrilmişdir. Əlbəttə, bir məqalə həcmində mifik Oğuz kağan obrazının bütün funksiya- larını (ilk əcdad, xilaskar, mədəni qəhrəman, demiurq) əhatə etmək mümkün de- yildir. Biz burada obrazın inkişafında ilkin mərhələ olan ilk əcdad, ilk ata funk- siyasına diqqət verəcəyik. Bu funksiya ilk əcdad, ilk ata Oğuzdan bütün oğuz- ların və Oğuz dünyasının necə yaranmasını əhatə edir. Oğuzun ilk əcdad funksiyası elm aləminə “Oğuznamə”nin uyğur versiyası adlanan variantında daha aydın məzmunda qorunub qalmışdır. Uyğur versiyası bir mifoloji dastandır. Seyfəddin Rzasoy yazır: “Oğuznamələr Oğuz kağanın (xanın) doğuluşunu bizə biri-birindən fərqlənən iki variantda təqdim edir. Belə ki, “Oğuznamə”nin uyğur versiyasındakı doğuluş bütün digər variantlardan fərqlənir. Başqa variantlar öz yazılma dövrü və ideoloji ruhuna görə müsəlman oğuznamələridir. Uyğur “Oğuznamə”si də dövrünə görə müsəlman oğuznamə- sidir. Lakin prof. F.Bayatın yazdığı kimi, “əlyazmada ərəb və fars sözlərinin olmaması (“dost” və “düşmən” sözləri istisna olmaqla), əski lüğət tərkibi onun ilk variantının eradan əvvəl yazıya alındığı fikrini söyləməyə əsas verir” (17, 267). Başqa sözlə, bütün digər variantlarda çox güclü islamiyyət ruhu olsa da, bu dastan məzmunu və ideologiyasına görə daha arxaikdir və bu mənada onda təqdim olunan kosmoqonik mif daha canlıdır” (20, 92-93). İndi bu fərqə əyani şəkildə diqqət edək. XV əsr tarixçisi Fəzlullah Rəşi- dəddinin “Oğuznamə”sində göstərilir ki, Nuh peyğəmbər əleyhissəlam yer üzü- Dədə Qorqud ● 2015/I I 16 nü məskun hissəsini oğulları arasında bölüşdürdüyü zaman böyük oğlu Yafəsə Şərq ölkələri ilə Türküstanı və o tərəfləri verdi. Onun Dib Yavqu adında bir oğlu oldu. Dibin də dörd oğlu vardı: Qara xan, Or xan, Kür xan və Küz xan. Qara xan vəliəhd olduğundan atasının yerinə keçib padşah oldu. Onun çox ağıllı və padşahlığa layiq bir oğlu dünyaya gəldi (6, 16). Doğulan bu uşaq Oğuzdur və göründüyü kimi, onun Nuh peyğəmbərə gedib çıxan şəcərəsi vardır: Nuh – onun oğlu Yafəs – onun oğlu Dib Yavqu – onun oğlu Qara xan – onun oğlu Oğuz. Bu şəcərə nə qədər müqəddəs olsa da, bütün halarda bir insani şəcərədir. Bu insani şəcərə “Oğuznamə”nin uyğur ver- siyası istisna olmaqla başqa oğuznamələrdə də təkrarlanır. Yəni Oğuz özü bir insandır və ata-anası, əcdadları da insandır. Lakin uyğur versiyasında tamamilə ayrı bir mənzərə görürük. Dastanda deyilir: Yenə günlərin bir günü Ay kağanın gözləri yarıdı, bir oğlu oldu (21, 124). Göründüyü kimi, burada Oğuz kağanın anasının adı Ay kağandır. Lakin burada söhbət Oğuz doğan qadının adının Ay olmasından getmir. Məsələ bura- sındadır ki, dastanda Oğuzun anası elə birbaşa göydəki Ay cismidir. F.Bayat yazır: “Ay kağanın Oğuzu dünyaya gətirməsi əski möcüzəli doğuluş motivinə (partogenez) uyğun gəlir və Oğuzun bakirə, pak hesab olunan Aydan doğulması onu Tanrı oğlu hesab etməyə imkan verir” (21, 141). İndi təzəcə doğulmuş Oğuzun görkəminə diqqət edək: Bu oğlanın üzü göy idi. Ağzı atəş kimi qırmızı, gözləri ala, saçları, qaşları qara idi. Gözəllikdə mələklərdən də gözəl idi (21, 124). Göründüyü kimi, onun bütün insanlardan fərqli görkəmi var: üzü – göy rəngində, ağzı – qırmızı rəngdə, tükləri isə – qara. Lakin Oğuzun qeyri-adiliyi bunlarla məhdudlaşmır: Onun ayağı öküz ayağına, beli qurd belinə, kürəyi samur kürəyinə, köksü ayı köksünə bənzəyirdi. Bədənin hər yeri sıx tüklə örtülmüşdü (21, 124). Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|