Dədə Qorqud ● 2015/I I I 108
dövründə də Qorqud yenidən mənəvi intibahın simvolu, milli heysiyyətin və özünü-
dərkin sənədi olur» (8, 4).
Bütün bu deyilənlər “Dədə Qorqud”u milli dilimizin əsas qaynağı kimi səciy-
yələndirən M.İbrahimovun necə uzaqgörən bir alim olduğunu təsdiqləyir. O yazır:
“Məlum olduğu üzrə, o zaman Azərbaycanda hakim ədəbi dil fars və ərəb dilləri
hesab edilirdi, ancaq bu dillərdə layiqli bir şey yaratmaq mümkün olduğu qənaəti var
idi. “Qulağından qul sırğası asıldığından”, “xəcalətdən başını aşağı dikdiyindən” şi-
kayət edən böyük Nizami belə öz ölməz “Xəmsə”sini farsca yaratmağa məcbur ol-
muşdu. Belə bir şəraitdə Azərbaycan dili ancaq xalqın, yəni o zamanın savadsız və
avam təbəqələrinin danışdığı bir dil idi. Buna görə də o zamanın dilini biz ancaq
folklorda – xalq yaradıcılığında öyrənə bilərik. “Dədə Qorqud” isə qədim xalq
yaradıcılığının ən gözəl nümunəsidir” (4, 37).
Göründüyü kimi, M.İbrahimov Nizami dövründə “Dədə Qorqud” abidəsinin
mövcudluğunu təsdiqləməklə, əslində, Azərbaycan türkcəsinin həmin dövrdəki varlı-
ğını ortaya qoyurdu. Bu, həmin dövr üçün mütərəqqi elmi addım idi. Çünki həmin
dövrün rəsmi tarix elminə görə, Azərbaycan orta əsrlərdə türkləşdirilmiş ölkə idi. Bu
cəhətdən, M.İbrahimov “Dədə Qorqud”dan XI-XIII əsrlər dilinin abidəsi kimi danış-
maqla, ən azı, iki məqsəd güdürdü:
1. Göstərilən dövrdə fars dilinin rəsmi ədəbi dil olmasına baxmayaraq, Azər-
baycan türkcəsinin ümumxalq dili olmasını təsdiq etmək;
2. “Dədə Qorqud” dastanını həmin dövrün Azərbaycan türkcəsində yaranan
ədəbiyyatın faktı kimi təsdiq etmək.
Bu məqsədlərini həyata keçirən müəllif yazır ki, “Dədə Qorqud” xalq yaradıcı-
lığının ən gözəl nümunəsidir. Təbiidir ki, xalq yaradıcılığı hakim ədəbi dilə təsir et-
diyi kimi, ondan müəyyən təsir də alırdı. Buna görədir ki, biz dastanlarda belə ərəb
və fars sözlərinə rast gəlirik. Çox zaman bu sözlər öz qarşılığı olan Azərbaycan söz-
ləri ilə yanaşı işlədilir. İctimai inkişafın xüsusiyyətlərinə bağlı olaraq gələn “xəla-
yiq”, “cəng”, “feil”, “xub” və s. ərəb, fars sözlərinə baxmayaraq, “Dədə Qorud” o za-
mankı Azərbaycan dilinin xüsusiyyətlərini və varlığını nümayiş etdirən ölməz əsər-
dir. Bir mənanı ifadə edən “qul – xəlayiq”, “tanrı – allah”, “savaş – cəng”, “yaxşı –
xub” kimi doğma və əcnəbi sözlərin eyni cümlədə yan-yana işlədilməsi isə dildə ya-
bançı təsirlərə qarşı güclü mübarizə ruhunu ifadə edirdi” (4, 37).
M.İbrahimovun bədii cəhətdən cilalanmış bu fikri məna baxımından da dərin
olub təhlil olunmağa layiqdir. Bu cəhətdən, müəllif belə hesab edir ki, “Dədə Qor-
qud” ilk növbədə folklor – xalq yaradıcılığı hadisəsidir. Təbii ki, müəllifin bizə iki
əlyazmasında gəlib çatan bu eposu məhz şifahi xalq yaradıcılığı kimi təsdiq etməsi
ilk növbədə M.İbrahimovun nəzəri biliklərini nümayiş etdirir. Lakin məsələ bununla
məhdudlaşmır. Ədib “Dədə Qorqud”u şifahi xalq yaradıcılığının möhtəşəm abidəsi
kimi təsdiq etməklə bütün xalqın “Dədə Qorqud” dilində – məhz oğuz türkcəsində
danışdığını, yerli əhalinin oğuz türklərindən təşkil olunduğunu göstərirdi.
Müəllifin “xalq yaradıcılığı hakim ədəbi dilə təsir etdiyi kimi, ondan müəyyən
təsir də alırdı” fikri dərin məna və məzmuna malikdir. O, bununla ilk növbədə xalq
yaradıcılığını və onun parlaq nümunəsi olan “Dədə Qorqud”u möhtəşəm ədəbi abidə
kimi qabardırdı. Başqa sözlə, “Dədə Qorqud”da müəyyən həcmdə öz əksini tapmış
ərəb-fars leksikası bu dastanın ümumxalq dəbi proseslərindən təcrid olunmuş məhəlli
Dədə Qorqud ● 2015/I I I 109
hadisə olduğunu deyil, əksinə dövrün ədəbi prosesinin möhtəşəm faktı olduğunu təs-
diqləyir. M.İbrahimov açıq şəkildə yazır ki, “Dədə Qorqud” o zamankı Azərbaycan
dilinin xüsusiyyətlərini və varlığını nümayiş etdirən ölməz əsərdir. Ədib bu fikri ilə
yazılı ədəbiyyatda fars dilinin hakimlik etməsinə baxmayaraq, Azərbaycanda canlı,
ümumxalq şifahi ədəbi prosesin olduğunu və “Dədə Qorqud” dastanının məhz bu
ədəbi coşğunluğun ifadəsi olmasını göstərir.
Müəllif yazır ki, “Dədə Qorqud”, təqribən, doqquz yüz il bundan əvvəl yazıl-
mışdır. Orada əks olunan bir çox adətlər, sözlər və adlar indi xalqımızın həyatından,
dilindən çıxmış və köhnəlmişdir. Bir çoxları isə hələ də yaşamaqdadır. “Dədə Qor-
qud”da bu gün belə çətinlik çəkmədən anlayacağımız parçalar çoxdur. Bu parçalarda
xalq şüuru, xalq dili əsas yer tutduğundan onların ömrü də uzundur ” (4, 37).
M.İbrahimov bu fikri ilə çox dərin məsələlərə toxunur. Birincisi, müəllif epos-
da əks olunan bir çox adətlər, sözlər və adların indi xalqımızın həyatından, dilindən
çıxması və köhnəlməsini deməklə abidənin qədimliyini təsdiqləyir. Heç şübhəsiz ki,
bu dastanın dilindəki sözlərin hamısı müasir azərbaycanlı üçün anlaşıqlı olsa idi, bu
halda biz abidənin qədimliyindən danışa bilməzdik. Çünki dilin leksikası əsrlər keç-
dikcə dəyişikliklərə uğrayır: köhnəlmiş sözlər öz işləkliyini itirərək arxaikləşir. Bu
cəhətdən “Dədə Qorqud”un dilində belə arxaik sözlərin, adətlərin olması abidənin ilk
növbədə qədimliyini təsdiqləyir. O biri tərəfdən abidənin dilində bu gün belə çətinlik
çəkmədən anlayacağımız parçaların olması bu abidənin məhz Azərbaycan dilinin
faktı olmasını ortaya qoyur.
M.İbrahimov üçün folklor saf, büllur dilin qaynağı idi. O, məsələn, bu səbəb-
dən Vaqif şeirlərinin xüsusiyyətlərindən danışarkən onun dilinin xalq dilinin poetik
imkanlarını parlaq şəkildə ifadə etməsini yüksək qiymətləndirmişdir. Ədib yazır ki,
Vaqif şeirlərinin novatorluğu, Azərbaycan ədəbiyyatına göstərdiyi böyük xidmət on-
ların sadə, təmiz ifadəli, bədii dildə yazılmasıdır. Vaqif Azərbaycan xalq dilinin da-
xili imkanlarından özünə qədərki bütün şairlərdən daha geniş bir vüsətlə istifadə etdi.
O, sadə, adi danışıq dilində elə ifadələr, tərkiblər, obrazlar silsiləsi, təşbehlər və idi-
omlar yaratdı ki, onlar məna dolğunluğu və gözəlliyi ilə adamı heyran buraxır” (4,
612-613).
Vaqif poeziyasının cazibəsinin əsas qaynaqlarından birinin xalq dili olduğunu
göstərən ədib belə hesab edir ki, bu dilin iki qaynağı var:
Birincisi, ümumxalq danışıq dili: “Vaqif xalqın içindən çıxmışdı. Savadsız zəh-
mətkeş kütlələrinin gündəlik həyatda işlətdiyi dil ona doğma, onun ana dili idi. Uşaq-
lıqdan başlayaraq bu dilin incəliklərinə aşina olmuşdur. Təbiətin və insan yaşayışının
gözəlliklərini, mənasını, acı və şirinini bu dil vasitəsilə dərk etmişdi ” (4, 612).
İkincisi, xalq ədəbiyyatı və onun əsrlər boyunca cilalana-cilalana gələn poetik
dili: “Xalq ədəbiyyatı Vaqif bədii dilinin yaranmasında böyük rol oynamış ikinci
mühüm mənbədir. Şübhə yoxdur ki, Abbas Tufarqanlı kimi aşıqların əsərləri, “Kor-
oğlu” və başqa Azərbaycan xalq dastanları Vaqif yaradıcılığında dərin iz buraxmış-
dır. Vaqif Azərbaycan dilini milli bədii təfəkkürün normasına çevirmək yolunda
uzun əsrlər boyu davam edən prosesi tamamladı. Bu proses isə çoxdan başlamışdı.
Azərbaycan dili “Dədə Qorqud” dastanlarında, Nəsiminin, Füzulinin, Xətainin şeirlə-
rində işlənə-işlənə yolunu genişləndirmişdi” (4, 613).
Müəllif Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında Vaqifin rolunu tamamlayıcı ele-
Dostları ilə paylaş: |