www.uemu.birolmali.com
Urmu Kitabxanasi
26
sosial faktorlardır. Bio-sosial faktorlar – insanın fiziki, psixi vä sosial individuallığının ätraf insanlarla
münasibätdä doğurduğu sosial disharmoniyalarla älaqädardır.
Här bir käs müräkkäb bioloji xüsusiyyätlärlä onlardan heç dä az müräkkäb olmayan täbii-sosial faktorlar
käläfinin müräkkäb bir formada kombinasiyasından ibarätdir. Bu çarpazlaşmada häddän artıq çox täsadüfdä ola
bilir ki, individ özünün sonrakı häyatında daxil olacağı ayrı-ayrı insan qruplarının, kollektivlärinin ümumi
standartları ilä uyğun gälmäyän bir sıra bioloji, sosial älamätlärä, xüsusiyyätlärä malik olmuş olsun. Mäs.,
şikästlik, yetimlik vä s. bunun patoloji variantlarındandır. Bu defekt onun yaşamaq uğrunda mübarizä aparma
imkanlarını mähdudlaşdıraraq, psixikasını ekstremal gärginliklä işlämäyä vadar edir. Bu gärginliksä individin öz
psixikasının xüsusiyyätlärindän asılı olaraq bir neçä variantda näticälär göstärä bilär.
deal variantında bu gärginlik, konkret bir sferadakı defektin här hansısa formadasa kompensasiya
olunmasını täläb edäräk bir başqa sferada fövqälinkişaf törätmäklä näticälänir. Nümunä üçün, mäs., fiziki
şikästlik, o cümlädän, bu kateqoriyadan Adlerin çox tez-tez nümunä göstärdiyi cırtdanboyluluq – insanı yaşamaq
uğrunda apardığı mübarizädä mütämadi olaraq problemlärlä üzläşdirib, onu çätinliklärä saldığından, bu, onu öz
alämindä unikal özünümüdafiä strategiyası işläyib hazırlamağa vadar edir, onun psixikasının püxtäläşmäsinä,
plastikläşmäsinä, istänilän ekstremal gärginliyä qarşı davamlılığının artmasına gätirib çıxarır; Yaxud psixi
şikästlik – ätraf dünya vä insanlarla ünsiyyäti çätinläşdirdiyindän, individin özünä qapanmasına, onu därk edib,
qäbul edän ideal dünyanı öz xäyallarında vä ya yaradıcılığında reallaşdırmasına, birbaşa ünsiyyätdä onu
qavramayan, qäbul etmäyän ätraf dünya ilä dolayısı metodlarla, yäni özünün vä onların yaradıcılıq mähsulları
vasitäsilä ünsiyyät saxlaması värdişlärinä yiyälänmäsinä gätirib çıxarır ki, bu da dahilärin bir çoxunun psixi xästä
kateqoriyasına aid olmasının başlıca säbäbidir; Yaxud sosial şikästlik növlärindän olan yetimlik – bir täräfdän
individi çox erkän yaşlarından sosial münasibätlärä daxil olmağa vadar edir vä onun çox tez vaxtdan özünüifadä,
özünütäsdiq strategiyasına yiyälänmäsinä säbäb olur. Digär täräfdän, äksär uşaqlar özünä yalnız öz
valideynlärini täqlid obyekti, ideal seçib, öz davranış vä düşüncä stillärini onun nümunäsi timsalında
formalaşdırdığından, äksär valideynlärinsä «orta säviyyäli», qeyri-yaradıcı şäxslär olmaları säbäbindän, uşağın
özünä onu täqlid obyekti, ideal seçmäsi onun da orta säviyyäli bir şäxsiyyät kimi formalaşmasına gätirib çıxarır.
Bu säbäbdän, valideyni çox erkän yaşından itirmäk, uşağı täqlid obyekti yerindä öz canlı valideynini äsas
götürmäkdän mährum edir vä täqlid üçün onu, ya digär hansısa bir başqa ideal qähräman axtarışına vadar edir,
ya da onun öz uşaq täsävvüründä ideallaşdıraraq ideal qährämana çevirdiyi ideal valideyn obrazını özünä täqlid
obyekti seçmäsinä gätirib çıxarır vä s.
Bir sözlä, daxili vä ya xarici baryerlärin mövcudluğu şäraitindä adaptasiya müäyyän müdafiä
mexanizmlärinin kömäkliyi ilä häyata keçir ki, bütün bunlar da, än son halda xarakterin keyfiyyätinä
transformasiya olunur (Adler konsepsiyası bizim variantın mähz bu bändindä fraqment kimi çıxış edir). Dahilärin
bir çoxunun fiziki qüsurlu, psixi xästä vä ya yetim olması faktının başlıca säbäbi dä budur. Lakin insan här hansı
baxımdansa şikäst olub, lakin özü kimi şikästlärin kollektivindä yaşasaydı, bu onda heç bir natamamlıq
kompleksi doğurmazdı.
I.2.3.5.2. Biogen faktorlar
Bununla belä, Adlerin versiyasından färqli olaraq, defekt heç dä hämişä qeyd-şärtsiz olaraq bir başqa
sferanın fövqälinkişafı ilä näticälänmir. Burada här şeyi psixikanın xüsusiyyätläri häll edir. Anomaliya o zaman
fövqälkompensasiya doğurur ki, psixikanın buna real imkanları çatır. Äks halda, gärginliyä tab gätirmäyän
psixikalar bundan hämişälik zädä alaraq şikäst olurlar ki, tibbi ädäbiyyatda da bunlar ruhi xästälik kimi
definisiya edilir. Bu baxımdan, ätraf dünyanın (qrupun, kollektivin, cämiyyätin...) diktä etdiyi standartları özünün
fiziki vä ya psixi mähdudluğu ucbatından heç cür qäbul edä bilmäyän, ona adaptasiya olmağı bacarmayan
şäxslär, äsasän üç yoldan birini tuturlar:
1) Ya özünü mähv edir, yäni intihar edirlär;
2) Ya ätraf dünya ilä kontakt faktını mähv edir, yäni ondan täcrid olurlar;
3) Ya da ätraf dünya faktının özünü mähv etmäk yolunu tutur, yäni onu öz standartlarına uyğunlaşdırmağa çalışırlar.
Yaradıcı fäaliyyät bu son halın näticälärindändir.
Lakin bu üç yol arasındakı seçim dä özbaşına, xaotik olaraq baş vermir. ndivid o zaman ätraf dünyadan
täcridçilik yolunu seçir ki, onun digär sosial, fiziki, psixoloji parametrläri ona kimsädän vä ya konkret olaraq bu
cämiyyätdän, qrupdan asılı olmadan müstäqil yaşamaq imkanı verir. ndivid o zaman intihar edir, nä zaman ki,
onun hämin parametrläri ona müstäqil yaşamaq imkanı vermir. Bu parametrlär kifayät qädär dayanıqlı olduqda
isä färd qeyd-şärtsiz olaraq üçüncü yolu seçir. Bütün bunlarsa psixoloji proseslärin heç dä ümumi täbiät
qanunlarından istisna hal olmayıb, tam şäkildä proqnozlaşdırıla bilinän hal olduğunu göstärir.
www.uemu.birolmali.com
Urmu Kitabxanasi
27
II фясил.
K
K
Ä
Ä
Ş
Ş
F
F
Y
Y
Y
Y
A
A
T
T
:
:
n
n
s
s
a
a
n
n
l
l
a
a
r
r
ı
ı
n
n
f
f
i
i
k
k
i
i
r
r
l
l
ä
ä
r
r
i
i
n
n
i
i
n
n
e
e
c
c
ä
ä
«
«
o
o
x
x
u
u
m
m
a
a
l
l
ı
ı
»
»
,
,
o
o
n
n
l
l
a
a
r
r
ı
ı
n
n
e
e
c
c
ä
ä
t
t
a
a
n
n
ı
ı
m
m
a
a
l
l
ı
ı
Käşfiyyat räqibin zäif vä güclü cähätlärini aşkara çıxarmaq üçün zäruri olan märhälädir. Bu zäif cähätlär – ona haradan
zärbä vurmağı bilmäk üçün, güclü cähätlär isä – onun sizi hämin sahälärä çäkib aparmasına, döyüşü hämin meydanlara
keçirmäsinä imkan vermämäk üçün gäräkdir. Räqibin zäif cähätlärinä aiddir: onun problemläri, arzuları, istäkläri,
tämännaları, täläbatları, äziz bildiyi şeylär vä şäxslär, motiv vä mäqsädläri, vä s. Onun güclü cähätlärinä aiddir – älaqäläri,
imkanları, mütäxässis olduğu bilik sahäläri, vä s. Düşünmäk – biliklärlä ämäliyyat apara bilmäk demäkdir. Siz situasiyadan
düzgün çıxış yolu tapmaq vä väziyyäti öz xeyrinizä häll edä bilmäk üçün räqibiniz barädä bütün zäruri informasiyaya malik
olmalısınız. Problemi düzgün häll edä bilmäk üçün, onu törädän situasiyaya düzgün diaqnoz qoya bilmäk lazımdır.
Ünsiyyätin käşfiyyat märhäläsi – räqibin hämin bu psixoloji müayinäsini näzärdä tutur.
I
I
I
I
.
.
1
1
.
.
Ş
Ş
Ä
Ä
X
X
S
S
I
I
Y
Y
Y
Y
Ä
Ä
T
T
I
I
N
N
P
P
S
S
I
I
X
X
O
O
L
L
O
O
J
J
I
I
P
P
O
O
R
R
T
T
R
R
E
E
T
T
I
I
II.1.1.
ŞÄXSIYYÄTIN INDIVIDUAL XARAKTERISTIKALARI
(Konkret färdlärä xas olan psixi älamätlär)
Konkret olaraq, insanın ätraf alämä şüalandırdığı, göndärdiyi cämi informasiyaları, siqnalları formasına görä
jest adı altında dörd kateqoriyada qruplaşdırmaq mümkündür:
1) somatik;
2) psixomotor;
3) koqnitiv;
4) evokativ.
Bunlardan birincisi – insanın özünün vä ya ayrı-ayrı üzvlärinin fäaliyyätindä, davranışında äks olunan
ideomotor häräkät vä säsläri (artikulyasiyaları), ikincisi – täfäkkürünün, buna müvafiq olaraq isä nitq vä
davranışının sürätini, üçüncüsü – täfäkkür proseslärinin formasını vä nähayät, dördüncüsü – täfäkkürün
mäzmununu ähatä edir. Mähz bunlar da şäxsiyyätin dinamik baxımdan olan xarakteristikalarını täşkil edir. Bu
xarakteristikalar aşağıdakılardır:
II.1.1.1. Şäxsiyyätin fizioloji (vital) xarakteristikası
Bu kateqoriyaya aiddir:
a) Vizual parametrlär, başqa sözlä, görmä hissiyyatı vasitäsilä fiksiya oluna bilän parametrlär. Mäs., forma, räng, häräkät,
şüa vä s. kimi. Konkret olaraq insanın bu kateqoriyadan ätraf dünyaya yaydığı informasiyalara aiddir:
— fiziki sima – yäni fizionomiya, qüvvä, köklük, boyun uzunluğu, yaş vä s. kimi cähätlär;
— zahiri görkäm – yäni paltar, saç düzümü, kosmetika, tatuirovka vä s.;
— müxtälif ifadäli häräkätlär – yäni (1) mimika, (2) pantomimika-jestikulyasiya, (3) vokal mimika: poza, manera,
yeriş, duruş, distansiya, yerläşmä qaydası, görüşlärin intervalı, gözqırpma, vä s.;
b) Audial (vokal) parametrlär, başqa sözlä, eşitmä hissiyyatı vasitäsilä fiksiya oluna bilän parametrlär. Mäs., musiqi, göy
gurultusu, çay şırıltısı vä s. nsanın bu kateqoriyadan ätraf dünyaya yaydığı informasiyalara aiddir:
— akustik sima: buraya aiddir – säsin amplitudası, tembri, tonallığı kimi xüsusiyyätlär;
— paralinqvistik elementlär: buraya aiddir – temp, ton, ucalıq, intonasiya, täläffüz, gärginlik, uzlaşma vä s. kimi nitq
çalarları;
— ekstralinqvistik elementlär: buraya aiddir – pauza, näfäsalma, ağlama, gülmä, öskürmä vä s. kimi vokal
diverigensiyalar;
c) Daktil (taktil) parametrlär, başqa sözlä, toxunma (lamisä hissiyyatı) vasitäsilä fiksiya oluna bilän parametrlär (Bu vä
bundan sonrakı kanallarının mälumat obyekti olan jestlär ünsiyyät aktında o qädär dä böyük rol oynamadığından,
burada onlara xüsusi yer ayrılmır vä diqqät, äsasän yuxarıdakı iki dominant informasiya mänbäyi üzärindä
cämläşdirilir).
d) Parfümer parametrlär, başqa sözlä, iybilmä hissiyyatı vasitäsilä fiksiya oluna bilän parametrlär;
e) Dequstral parametrlär, başqa sözlä, dadbilmä hissiyyatı vasitäsilä fiksiya oluna bilän parametrlär;
Dostları ilə paylaş: |