Microsoft Word Elmi Mecmue 24-son doc
Yüklə 3,56 Kb. Pdf görüntüsü
|
Həsənzadə Fərhad 338 siniflər (təbəqələr) harmonik şəkildə fəaliyyət göstərdikdə, siniflər arasında ciddi münaqişələr baş vermədikdə və onlar bir birilə qarşılıqlı anlaşma şəraitində yaşadıq- da ideal dövlət yarana bilər. (6,səh.107). Göründüyü kimi Platonun hələ antik dövrdə səsləndirdiyi bu fikirlər bugün ki dövrün vətəndaş cəmiyyəti anlayışı ilə, xüsusilə də vətəndaş cəmiyyəti ideyasının tolerantlıq prinsipi ilə demək olar ki eyniyyət təşkil edir. Platon özünün “ideal dövlət” ini qədim yunan şəhər - dövləti olan Spartanın ida- rəçilik sisteminə baxaraq yaratmışdır. Əsas məşğuliyyətləri döyüş və hərbi yürüşlər olan spartalıların idarəetmə sistemi daha çox müasir demokratik idarəçiliyə bənzə- yirdi. Spartanın idarəçilik sistemi hakimiyyətin bölünməsi prinsipini xatırladan 4 pilləli aristokratiyadan ibarət idi; Müxtəlif nəsillərdən seçilmiş iki hökmdar, kübar təbəqədən seçilmiş ağsaqallar şurası, qanunların qəbulu zamanı bütün vətəndaşların iştirak etdiyi xalq toplantısı və hökmdarların fəaliyyətinə nəzarət etmək üçün yara- dılmış 5 nəfərlik qurum – eforlar. Eforlar mahiyyət etibarilə bugün demokratik döv- lətlərdə mövcud olan konstitusiya məhkəməsini xatırladır. (9) Lakin Platonun ictimai - siyasi görüşlərini daha geniş şəkildə tədqiq etsək görə- rik ki, o totalitar cəmiyyət modelinin qatı tərəfdarı olub. O, demokratiyanı qanuni dövlət formaları arasında ən pisi hesab edir, xüsusi mülkiyyətin məhdudlaşdırılması- nı, insanların bütün fəaliyyətinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsini təqdir edirdi. Onun fikrincə dövlət incəsənət və ədəbiyyatı da təftiş etməli, uşaqlarda qorxu və sentimentallıq yaradan əsərlər qadağan olunmalıdır. Platona görə hətta ailə də döv- lətin nəzarətində olmalı, kişi və qadın arasındakı münasibətlərdə dövlət tərəfindən nizamlanmalıdır. Məhz bu fikirlərinə görə müasir dövrün bəzi filosofları Platonu tənqid etmiş, hətta A.Toynbi onu tipik irticaçı utopik, K.Popper totalitarizm nəzəriy- yəsinin banisi, Rassel isə avtoritar və totalitar dövlət quruluşunun müdafiəçisi kimi xarakterizə etmişlər. (3, səh.59) Antik dövrün yunan filosofları ilə yanaşı roma filosoflarının da yaradıcılığında vətəndaş cəmiyyəti problemi xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir. Ümumiyyətlə, qədim Roma respublikasını vətəndaş cəmiyyətinin qisməndə olsa təşəkkül tapdığı cəmiyyət adlandırsaq, yəqin ki yanılmarıq.Vətəndaşlıq institutunun formalaşdığı bu imperiya- nın təbəəliyində olan şəxslər azad vətəndaşlar hesab olunurdu. Hamının bərabər hü- quqlara malik olduğu bu respublikada vətəndaşların xüsusi hüquq və vəzifələri haq- qında təsəvvürlər daha çox inkişaf etmişdi. Qədim Roma fəlsəfi fikri yunan mütəfəkkirlərinin təsiri altında formalaşmışdır. Xüsusilə də e.ə 146-cı ildə Roma imperiyasının Yunanıstanı işğal etməsilə bu təsir Antik dövr fəlsəfəsində vətəndaş cəmiyyəti ideyası 339 daha da genişlənmişdir.Romaya gələn yunan filosoflar burada öz həmkarları ilə po- lemikaya girir və onların yaddaşında dərin iz buraxmış olurdular. Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti probleminin araşdırıcılarından olan Elmira Dadaşova özünün “Azərbaycan Respublikasında vətəndaş cəmiyyətinin formalaşma- sında demokratik proseslərin rolu” adlı monoqrafiyasında yazır; “Qədim Romada vətəndaş cəmiyyət ilə dövlətçilik arasında qarşılıqlı münasibəti araşdıran Z.M.Çerni- lovski belə bir qənaətə gəlmişdir ki, bəzi prinsipial mühüm xüsusiyyətlərinə görə bu cəmiyyət müasir hüquqi dövlətə qarşı irəli sürülən müəyyən tələblərə cavab verir.O, bu tələblər sırasında hakimiyyətin səlahiyyət müddəti, hakimiyyət bölgüsü, söz və mətbuat azadlığı, dövlət daxilində və xaricində hərəkət, hakimiyyətin əmlak münasi- bətlərinə qarışmaması və nəhayət, hamının qanun qarşısında bərabər hüquqa malik olmasını qeyd edir”. (5, səh.16-17). Qədim romada dövlət xadimi, natiq və filosofu kimi taninan Mark Tulli Siseron öz əsərlərində vətəndaş cəmiyyəti mövzusuna geniş yer ayırmışdır.Uzun illər roma senatının spikeri olmuş, dövlət idarəçiliyi sahəsində böyük təcrübəyə yiyələnmiş fi- losof öz düşüncələrini əsasən nitq, məktub və traktatlar formasında qələmə almışdır. Eklektisizm fəlsəfi cərəyanının nümayəndəsi olan Siseronun ictimai - siyasi gö- rüşləri “dövlət haqqında” və “Qanunlar haqqında” əsərlərində öz əksini tapmışdır. Onun siyasi baxışları daha çox Platon, Aristotel və yunan stoiklərinin təsiri altında formalaşmışdır. Siseronun fikrincə insanların birləşməsinin, dövlətin yaranmasının əsas səbəbi onların anadangəlmə təlabatlarıdır. Vətəndaş cəmiyyəti təbiətdən yaranır və mahiy- yət etibarilə dövlət insanların ümumi mənafeylərinin məhsuludur.Siseron yazırdı ki, dövlət xalqın malıdır, xalq isə insanların istənilən şəkildə bir yerə yığıldığı hər hansı birliyi deyil, hüquq və mənafe ümumiliyi məsələsində öz aralarında razılığa gələn çoxlu insanların birliyidir. İnsanların belə birliyinin birinci səbəbi onların zəifliyin- dən daha çox, necə deyərlər, bir yerdə yaşamaq üçün anadangəlmə təlabatlarıdır. Çünki insan təcrid olunmuş şəkildə yaşamağa və tənha, səfil kimi gəzməyə meyilli deyil. Hətta zəruri şeylərin bol olduğu şəraitdə də özu kimilərindən qaçmamaq üçün yaradılıbdır. (3, səh.65). O, dövlətin əsas məqsədinin xüsusi mülkiyyəti qorumaq və vətəndaşların mənafeyini müdafiə etmək olduğunu bildirirdi. Qanunların və hüququn mənbəyi məsələsində Siseron yunan stoiklərinin möv- qeyindən çıxış edərək bildiridi ki, dövlət qanun qoyarkən çalışmalıdır ki, həmin nor- malar təbiətən mövcud olan ilahi qanunlarla uyğunluq təşkil eləsin, onlara zidd gəl- məsin. Bu məsələ ilə bağlı o yazırdı. ”Əslində, həqiqi bir qanun, yəni ədalətli bir Yüklə 3,56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|