Microsoft Word Insan huquqlari II kitab doc
Yüklə 2,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
76 ötürüldüyündən, siqnalların qəbul edilməsi də mərhələ-mərhələ həyata keçirilir. Bu da özlüyündə sistemli dərketməni yaradır. Ontoloji aspektlərdə insanlar mahiyyəti və formanı dərk edirlər məzmun axtarırlar. Burada sistem əsaslı fəaliyyət baza olaraq dərk olunur. İnsanlar öz sistemli əməlləri ilə dərk olunmanı üstün tuturlar. Tərkib və bütövlər ardıcıl olaraq dərk olunur. İnsan hüquqları tərkib və bütövdən ibarətdir. İnsan hüquqları üzərində ardıcıl düşünmə prosesləri bu hüquqların tədricən aşkar olunmasına gətirib çıxarır. Ardıcıl düşüncə tərkibi daha çox aşkarlayır. Ardıcıl aşkar etmək prosesləri özlüyündə insan hüquqlarının silsilə şəkilində başa düşülməsinə səbəb olur. İnsan hüquqlarını insanlar həm öz daxillərindən birbaşa dərk edirlər, həm də ətrafda olan obyektlərə münasibətdə dərk edirlər. Obyektlərə olan münasibətdə dərk etmək prosesləri də əlamətlərə söykənir və siqnallar şəkilində əlamətlərin əks olunmasına əsaslanır. İnsanlar öz daxillərində olan haqlı prinsipləri ətrafla olan təmaslarda da dərk etməyə çalışırlar. Hüququn haqlı dəyəri insanları ətraf obyektlərə bağlayır. İnsan hüquqları qaydalardan ibarətdir. Bu qaydalar da nizamla tənzim olunur. Bu baxımdan da insan hüquqlarının dərk olunması və təmin olunması əsasən məkanlarla sıx bağlıdır. Məsələn, işçilərin hüquqları işçilərin öz əmək yerlərində, işlədikləri məkanlarda daha çox dərk olunur. İşdən sonra hüquqlar məhdudlaşır. Yeni hüquqlar təmin olunmağa başlayır. Deməli, insanların hüquqları məkanlara bağlıdır, hər bir məkanda olan ictimai münasibətləri tənzim etmək üçün hüquqlar mövcud olur, bu hüquqlar normalarda öz əksini tapır. Məsələn, əmək qanunvericiliyi yalnız müəssisələrdə, təşkilatlarda əmək fəaliyyəti zamanı münasibətləri tənzim edir. Hüquqların dərk olunması insanların hərəkət və fəaliyyətlərinə bağlı olur. İnsan hüquqlarının fəlsəfi kateqoriyalarla bağlılığı məhz qnoseoloji və ontoloji əsasları meydana gətirmiş olur. 77 Çünki fəlsəfi kateqoriyalar sistemləşdirmənin tərkib kriteriyalarıdır. Hüququn qnoseologiyası bir təlim kimi ontologiyasından daha da “yuxarıda” dayanır, metafizik məna kəsb edir. Ontologiya burada baza prinsip olaraq xüsusi mənaya malik olur. İnsan öz hüquqlarını özündən, maddi-mənəvi aləmindən dərk edir. Burada ontoloji amil baza amilə çevrilir. İnsan hüquqları insanlara cəmiyyətin və dövlətin ünsürləri olaraq iki aspektdə yanaşmağı tələb edir. Birincisi, insanlar və onların varlıqlarının (mövcudluqlarının) əsasları, ikincisi, insan hüququnun əsasları. Hüquq həm insana bağlılıqda, həm də ayrı-ayrılıqda təlim obyekti olaraq şərh edilir. Bu iki istiqamət atributivdir, daha doğrusu hüquq insanın immanent, yəni təbii xassəsdir. Hüquq bir varlıq kimi insanın ontoloji sübutunun əsasıdır. İnsan varsa, sistemli quruluşdursa, deməli, hüquqları da sistemli xassələrə bağlıdır. Sistemlilik də ontoloji və qnoseoloji yanaşmaları meydana gətirir. İnsan hüquqlarının sistemli əsasları onun nizamlı qaydalara tabe olmasından irəli gəlir. Tərkib nizamlanır. İnsan təfəkkürü də öz hərəkətlərini və əməllərini nizamlı əsaslarla dərk edir. Bu əsası insan əqli və insan baxışları müəyyən edir. İnsan əqli də informasiyaları siqnallar şəkilində beyinə qəbul edir. Dərk etmə əsasən məlumatların sistemli şəkildə qəbulundan meydana gəlir. Ardıcıllıq və sistemlilik anlayışın daha da dərindən dərk olunmasının əsaslarını meydana gətirmiş olur. Bu sistemlilik də fəlsəfi-məntiqi metodlarla formalaşır. Fəlsəfi-məntiqi metodlar tərkibin öyrənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Tərkib elementlər sistemlilik prinsiplərinə müvafiq olaraq öyrənilir. Hüququn ontologiyası elə hüququn bir istiqamət kimi izah olunmasına xidmət edir və bu baxımdan insan varlığını elə onun cəmiyyət və siyasət ünsürü kimi həm şərti ayrı mövcudluğunda, həm də vəhdətində axtarır. Ontoloji baxışlar, insanın daxili aləminin və xarici aləminin dərk olunması elə 78 insanın mənəvi dəyəri olan hüququnun dərk olunmasından meydana gəlir. Hüququn ontologiyası subyektin həm təbii xassəsinə söykənir, onu izah edir, həm də təbii xassələrin davamını özündə cəmləşdirir. Ontologiya hüququn subyekti haqqında, əsasən hüquq tərəfi olan insan haqqında xassələndirici biliklərin meydana gəlməsinə xidmət edir. İnsan təfəkkürü (idrak metodları yolu ilə, qavramaq və emal etmək prosesləri ilə) insanın bir hüquq obyekti və subyekti kimi ontoloji varlığının əsaslarını izah edir, aydınlaşdırır. Hüququn ontoloji əsaslarından onun qnoseoloji əsasları meydana gəlir. Hüquqi biliklər elə insan xassələrini və onların fəaliyyətinin xassələrini müəyyən edən ontoloji-qnoseoloji biliklər məcmuəsindən ibarətdir. Çünki hüquq insanların həm real-empirik fəaliyyətinin təsdiqidir, həm də qeyri-real fəaliyyətin nəticəsidir. Hüquq tərkibdə “yatan” bir dəyərdir. Fəaliyyət olduqca hüquq da “oyanır”. Hər bir hüquq subyektinin fərdi və universal xassəsi həmin subyekt haqqında biliklərin meydana gəlməsini xassələndirir. Həmçinin ontoloji biliklər toplumun maraq və ehtiyaclarından, vəzifə və səlahiyyətlərindən irəli gələn obyektiv mövcudluqdur. Şəxsin hüququ onun predmet kimi dərketmə obyektini meydana gətirir. Hüquq daşıyıcılarının hüquqlarının tərkibini meydana gətirən kriteriyalar məhz hüququn ontologiyasını təşkil edir. Hüququn ontologiyası (hüquq subyektinin varlığı haqqında təlim olaraq) bir yanaşma kimi hüquq daşıyıcısına aid olan təkmilləşmiş fikirdir, fikirlər cəmidir. Hüquq subyektinin bioloji-psixoloji – sosioloji xassələri onun ontologiyasının əsasında yer alır. Hüququn subyektinin fəaliyyət xüsusiyyətləri onun özünün (yəni, hüquq daşıyıcısının) mənasını üzərə çıxarır. Hüququn ontologiyası (hüququn insan təbiətinə xas olmasını ifadə edən baxışlar elə ontologiyanı yaradır) insanların vəzifə, səlahiyyət, ixtiyar, sahiblik və öhdəlik kimi xassələrinin tərkib ünsürlərinin ontologiyasının (baxışların) Yüklə 2,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|