Microsoft Word Кitab-yunis hazir. Doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
52 onların əsərləri sadə dildə yazılmaqla, dərin məzmuna malikdir. 3. « Qarabağnamələr»də Qarabağ xanlığının banisi Sarıcali oymağından olan Pənahəli xanın və onun oğlu İbrahimxəlil xanın şəxsiyyətlərinə, dövlət quruculuğuna tarixi baxımdan real qiymət verilir. XIX əsrin 50-ci illərində Mirzə Camalın oğlu Rzaqulu bəy də «Pənah xan və İbrahim xanın Qarabağda hakimiyyətləri və o zamanın hadisələri» adlı salnamə yazmışdır. Əslində o, atası Mirzə Camal Cavanşirin «Qarabağ tarixi»nin faktlarını sadəcə xülasə edərək onu yeni əlavə olunmuş mülahizə və faktlarla zənginləşdirmişdir. Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlunun əsəri ilk dəfə Nazim Axundov tərəfindən «Qarabağnamələr»in ikinci kitabına daxil edilmiş və ona ön söz yazılmışdır (67, s.205- 246). Bundan əlavə N.Axundov «Qarabağ salnamələri» əsərində Rzaqulu bəyin əsərini geniş təhlil etmişdir (6, s.14). Bizim dövrümüzədək gəlib çatmış və hələlik bizə məlum olan «Qarabağnamə»lərin müəlliflərindən biri də Əhməd bəy Cavanşirdir (1828-1903). Bu müəllifinin tərcümeyi-halı və əsəri haqqında ilk dəfə Ə.B.Şükürzadə mətbuatda geniş məqalə ilə çıxış etmiş və onu geniş təhlil etmişdir (17, s.150-156). Əhməd bəy Cavanşirin Qarabağ xanlığının tarixinə dair 1883- cü ildə yazdığı «Qarabağ xanlığının 1747-1805-ci illərdə siyasi vəziyyətinə dair» əsəri «Kavkaz» qəzetində çap edilmişdir. Əsər barədə tarix ədəbiyyatında müəyyən fikirlər söylənilmişdir. Qeyd edək ki, Əhməd bəy Cavanşir Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istilasına müsbət münasibət bəslədiyi üçün (bu, onun əsərindən də aydın görünür - Y.H.) Azərbaycanda çar Rusiyasının inzibati-mülki tədbirlərinin həyata keçirilməsində şəxsən iştirak etmişdir (33, s. 139). Müəllif «Qarabağ xanlığının 1747-1805-ci illərdə siyasi vəziyyətinə dair» əsərini Mirzə Adıgözəl bəy, Mirzə Camal və Mirmehdi Xəzani kimi Qarabağ tarixçilərinə əsasən yazdığını etiraf edir (33, s.139). Əhməd bəy Cavanşirin «Qarabağnamə»si ilk dəfə 1884- cü ildə Tiflisdə, sonra 1901-ci ildə Şuşada və 1961-ci ildə isə 53 Bakıda Azərbaycan SSR EA tərəfindən rus və Azərbaycan dillərində çap edilmişdir (7, s.405). «Qarabağnamələr»in müəlliflərindən biri də Mirzə Yusif (Nersesov) Qarabağidir. O, 1798-ci ildə anadan olmuş, 1860-cı ildə ölmüşdür. Mirzə Yusif Qarabağinin «Tarixi-safi» əsəri 1804-1828- ci illər Rusiya-İran müharibələrinin və Azərbaycan tarixinin müəyyən səhifələrinin öyrənilməsində qiymətli mənbələrdən biridir. «Tarixi-safi» XX əsrin 30-cu illərinə kimi tarixçilərimizə məlum deyildi. Bu əsər haqqında bizə ilk dəfə Əli Əjdər Səidzadə məlumat verilmişdir (33, s.88). Biz «Tarixi- safi»nin məzmunu haqqında (çox müxtəsər də olsa) ilk məlumata «XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan tarixşünaslığı» adlı məqalədə və həmin məqalə müəlliflərinin iştirakı ilə yazılmış «XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda tarix elminin inkişafı» adlı əsərdə qarşılaşırıq (108, s.236; 46). Göstərilən hər iki əsərdə müəlliflər Mirzə Yusifin müxtəsər tərcümeyi-halını verdikdən sonra «Tarix- safi»nin qısa məzmunundan söhbət açırlar. Mi rzə Yusif Qarabağinin əsərinin yeganə nüsxəsi Gürcüstan EA yanında S.N.Canişia adına Dövlət Muzeyinin əlyazmaları fondunda saxlanılır. Fars dilində yazılan bu əsər Qarabağın 1745-1828-ci illər arasındakı tarixindən bəhs edir (33, s.16). Müəllifin ziddiyyətli və yanlış fikirləri «Tarixi-safi»nin ayrı-ayrı fəsillərində özünü aydın göstərir. Ə.Hüseynzadə göstərilən əsərində Mirzə Yusifin «Tarixi-safi» əsəri barədə ətraflı şərh verilmiş və onun millətçilik mövqeyi təhlil olunmuşdur. Müəllif «Tarixi-safi»də Qarabağın və Azərbaycanın bütün Aran ərazisinin vaxtilə «Böyük Ermənistana» məxsus olduğunu iddia edir. Maraqlı burasıdır ki, Mirzə Yusif Qarabaği Azərbaycanın qədim şəhəri, Aranın anası hesab olunan Bərdənin tərənnüm və təsvirinə dair Nizami Gəncəvidən məşhur parçaları misal gətirirsə də tarixi həqiqəti söyləməyi caiz bilmir (33, s.16). O, tarixə baxışda qəddar millətçi M.Çimçiyanın tam təsiri altında olduğunu nümayiş 54 etdirir. Professor Nazim Axundov da «Qarabağ salnamələri» əsərində Mirzə Yusifin «Tarixi-safi» əsərində yol verdiyi saxtakarlıqları cəsarətlə, tutarlı şəkildə tənqid etmiş və ona aydınlıq gətirmişdir. Son olaraq deməliyik ki, bütün qüsurlarına baxmayaraq, «Tarixi-safi»nin son - IX fəsli Rusiya-İran müharibələrini öyrənmək nöqteyi-nəzərindən əhəmiyyətli mənbələrdən sayılmalıdır. İlk «Qarabağnamə» adlı əsərin müəllifi Mirzə Adıgözəl bəydən sonra, Qarabağ tarixinə həsr edilən Azərbaycan dilində yazılmış növbəti əsərin müəllifi Mirmehdi Xəzanidir. O, 1819- cu ildə anadan olmuş, 1894-cü ildə vəfat etmişdir. Mirmehdi Xəzani «Kitabi-tarixi-Qarabağ» əsərində 1747-ci ildən 1828-ci ilə kimi olan tarixi hadisələr təsvir olunur. Əsər ilk dəfə «Qarabağnamə»lərin ikinci kitabında Nazim Axundov tərəfindən çap edilmiş və ona ön söz yazılmışdır (53, s.94). Mirmehdi X əzaninin «Kitabi-tarixi-Qarabağ» kitabından ilk dəfə mənbə kimi V.N.Leviatov istifadə etmişdir (33, s.16). Mirmehdi Xəzaninin əsəri ilə ilk dəfə bizi tanış edən Həsən İmanovdur. O, Azərbaycan tarixşünaslığına həsr edilmiş bir məqalədə Xəzaninin öz əsərini Mirzə Adıgözəl bəyilə Mirzə Camalın «Qarabağnamələrin»dən köçürüb yazdığını irəli sürür, ona görə də haqsız olaraq, bu əsərin əhəmiyyətsiz olduğunu qeyd edir (109, s.8). Həsən İmanov da V.N.Leviatov kimi Mirmehdi Xəzani- nin əsərinə yaxşı bələd olmadığı üçün belə bir qənaətə gəlmişdir ki, guya o, Mirzə Adıgözəl bəyin əsərindən köçürmədir. Halbuki, Qarabağın tarixinə həsr olunmuş ikinci əsərin müəllifi Mirzə Camaldır. V.N.Leviatov yazır: «Mirzə Adıgözəl bəydən sonra Qarabağın tarixini yazan Mirmehdi Xəzani, öz əsərinin birinci fəslini Qarabağın coğrafiyasının təsvirinə həsr etmiş və bununla da Mirzə Adıgözəl bəyin əsərində qalmış boşluğu qismən doldurmuşdur» (6, s.19). Qeyd edək ki, həmin boşluğu artıq Mirzə Camal Qarabaği doldurmuşdur. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|