Microsoft Word Кitab-yunis hazir. Doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
46 gözəl bəy, öz tərcümeyi-halı barədə müəllifi olduğu «Qarabağ- namə»də müəyyən məlumat vermişdir (54, s.6,16,89). Mirzə Adıgözəl bəy «Qarabağnamə»sini 1845-ci ildə yazmışdır. Əsərdə 1736-cı ildən başlayaraq 1828-ci ilə kimi Qarabağın siyasi tarixi əhatə edilir. 1845-ci ildə «Zakavkazskiy vest nik» qəzetinin 13 və 14-cü saylarında Qarabağ xanlığının tarixinə dair imzasız iki məqalə çap olunmuşdur. Məqalələrdə təsvir olunan hadisələrin ardıcıllığı və onlara verilən obyektiv qiymət göstərir ki, bunlar Mirzə Adıgözəl bəyin «Qarabağna- məsi»nin qısa icmalıdır (6, s.9). Maraqlı bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, Mirzə Adıgözəl bəyin «Qarabağnaməsi»ni onun diktəsi ilə qarabağlı şair Hüseyn Salari yazmışdır. Salari əsər boyu təsvir olunan ha- disələr haqqında beyt və bəndlər yazaraq əsəri daha da zəngin- ləşdirmişdir. Çox güman ki, əsərin diktə yolu ilə Hüseyn Sa- larinin yazması Mirzə Adıgözəl bəyin qocalığı ilə əlaqədar ol- muşdur. Hələlik bu mülahizə tam sübuta yetirilməmişdir (6, s.9). Mirzə Adıgözəl bəyin «Qarabağnamə»si Azərbaycan dilində Qarabağ tarixi barəsində yazılan ilk əsərdir. Əsərin orijinalı Tiflis şəhərinin ümumi kitabxanasında saxlanılır. Mirzə Adıgözəl bəy Qarabağ xanlığında baş vermiş siyasi, iqtisadi və mədəni hadisələrlə yanaşı, alban xristian xəmsə məlikləri və onların mənşəyi haqqında çox maraqlı məlumat verir. Onun bu etnik qruplar haqqında məlumatı bir sıra elmi ədəbiyyatda öz əksini tapmadığından, onlar haqqında Mirzə Adıgözəl bəyin qeydlərinin verilməsi məqsədəmüvafiq olardı. Müəllif «Xəmsə» adı ilə tanınan mahalların məlikləri haqqında yazır: «Bu mahalların biri Dizaqdır. Məlikləri Məlik Yegan adlanır. O, Loridən qaçıb gəlmiş, Nadir şahın səltənəti dövründə və onun əmrilə məliklik taxtına oturub hörmət qazanmışdır. İkincisi – Vərəndədir. Məlikləri Məlik Şahnəzərlilər ol- muşdur. Onlar daha qədim bir nəslə mənsub və daha çox etibar sahibidirlər. Əsilləri də Göycə əsilzadələrindəndir. Sonra ora- dan Qarabağa gəlib Qarabağda Vərəndə mahalının məliklik camından sərxoş olmuşlar. 47 Üçüncüsü Xaçındır. Məlikləri Həsən Cəlalıyan övladı- dır… Bu ailə məliklik mənsəbindən məhrum olduqdan sonra, bu mahalın müstəqil bir məliyi olmamışdır. Buna görə, məliklik pərisi hər an bir şəxsin məclisinin saqisi olmuş və hər bir vaxt bir hərifi sərxoş etmişdir. Axırda mərhum Pənah xan Cavanşirin dövlət günəşi və şövkət bayrağı rəyasət üfüqündən baş vurub Qarabağ vilayətinin bütün sahəsini cəlal və dəbdəbə ilə işıqlandırdı. Bu zaman xınzırıstanlı məlik Mirzə xan özünün gözəl iradə və sədaqətli əqidəsinə görə, bu əbədi dövlət məmurlarının əmrilə məliklik sikkəsini gümüş kimi saf olan adına kəsdirdi. Ondan sonra da oğlu Məlik Allahverdi və nəvəsi Məlik Qəhrəman «hər kəsin növbəti beş gündür» misrasını məzmunca məliklik bayrağını göylərə qaldırdılar. Dördüncü – Çiləbörd mahalıdır. Məlikləri Allahquludur. Əsilləri Maqavizdən gəlmədir. Bunlar gəlib Çiləbörddə məlik olmuş, Tərtər çayının ortasında vage ən möhkəm bir məmləkətdə yerləşmişlər. Çox çətin bir yolu olan Cermux (rəvayətə görə, Çiləbördün müxtəsər adıdır) qalasını özlərinə məskən, sığınacaq və mənzil etmişlər… Beşinci – Talış mahalıdır. Məlikləri Məlik Usubdur. Əsil- ləri Şirvandan gəlmədirlər. Bir müddət Talış kəndində sakin ol- muşlar. Onlardan bir çoxu dəfələrlə məliklik etmişlər. Sonralar Məlik Usub Gülüstan qalasını zəbt edib orada sakin olmuşdur.» (54, s.36-38). Ə.Hüseynzadənin yazdığına görə, V.N.Leviatov Mirzə Adıgözəl bəyin «Qarabağnamə»sini təhlil edərkən səhvə də yol vermiş, Mirzə Adıgözəl bəyin və Mirzə Camal Qarabağinin «Qarabağnamə»lərinin yazılma tarixini səhv salmış, heç bir əsas olmadan b elə bir mühakimə irəli sürmüşdür ki, guya Mirzə Adıgözəl bəy «Qarabağnamə»sini yazarkən Mirzə Camal bəy Qarabağinin «Qarabağ tarixi»ndən istifadə etmişdir. Lakin əsərin mətni ilə tanışlıqdan sonra məlum olur ki, Mirzə Adıgözəl bəy öz əsərini Mirzə Camal bəy Cavanşirdən iki il əvvəl - 1845- ci ildə yazmışdır. Mirzə Camal Cavanşir isə «Qarabağ tarixi» əsərini 1847-ci ildə yazıb başa çatdırmışdır (33, s.32; 55, s.106). 48 İ.P.Petruşevski də Mirzə Adıgözəl bəyin «Qarabağnamə» adlı salnaməsini təxminən 1847-ci ildə tərtib etməsini qeyd etməklə səhvə yol vermişdir (123, s.48). Qeyd etmək lazımdır ki, Mirzə Adıgözəl bəy və Mirzə Camal bəy Cavanşir öz «Qarabağnamə»lərində istifadə etdikləri mənbələrin hamısını göstərmişlər. Hər iki əsərin mətni tutuşdurulduqda məlum olur ki, əsərlərdə təsvir edilən hadisələr eyni plan üzrə verilir, hər ikisində əsasən eyni faktlar təsvir olunur. Əgər belədirsə onda Mirzə Camal Cavanşir «Qarabağ tarixi» salnaməsini yazarkən Mirzə Adıgözəl bəyin «Qarabağnamə»sindən istifadə edə bilərdi. Fikrimizcə, hər iki müəllif öz əsərini müstəqil şəkildə yazmışlar. Mirzə Adıgözəl bəyin «Qarabağnamə»sinin üzü 1848-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan şairi Mirzə Şəfi Vazeh tərəfindən nəstəliq-şikəstə xətti ilə nəfis şəkildə köçürülmüşdür. Hazırda isə, həmin əlyazması Peterburq şəhərindəki Şərqşünaslıq İnstitutunun kitabxanasında saxlanılmaqdadır (6, s.1011). Tarixi araşdırmalar sübut edir ki, Mirzə Adıgözəl bəyin «Qarabağnamə»si Peterburqa şərqşünas Xanıkovun təşəbbüsü ilə göndərilmişdir (6, s.11). Mirzə Adıgözəl bəyin «Qarabağnamə»si on iki fəsildən və «Əsərin müəllifi kapitan Mirzə Adıgözəl bəyin tərcümeyi- halı» adlı sonuncu xüsusi bölmədən ibarətdir. Bu qiymətli əsərin hər bir fəsli Azərbaycan tarixşünaslığında özünəməxsus yer tutur. 1826-1828- ci illər Rusiya-İran müharibəsini Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə Mirzə Adıgözəl bəy təsvir etmişdir. Tarixçi 1826-1828- ci illərin Rusiya-İran müharibəsinin ən mühüm hadisələrini araşdırmış və onları xronoloji ardıcıllıqla qeyd etmişdir (54, s.59-89; 109, s.26). Mirzə Adıgözəl bəyin «Qarabağnamə»sində ruspərəstlik aydın surətdə hiss olunur. O, rus-İran müharibələrinin səbəb və nəticələri açıqlamır, 1804-1813 və 1826-1828-ci illər rus-İran müharibələrinin soyğunçu, qarətçi, işğalçı və müstəmləkəçi Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|