Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
80
şəkilçidir; məsələn: məktub-mək-
tublaşmaq, üz- üzləşmək, him-
himləşmək, dərd- dərdləşmək, sağ-
lam- sağlamlaşmaq, küt- kütləşmək
və s.
Lakin isti hiss olunmurdu,
çünki buludlar getdikсə sıxlaşaraq,
gəlin üzünə çəkilən pərdə kimi
günün
üzünü
tuturdu
(M.İb-
rahimov); Şirzad və Nəсəf yaxın-
laşıb salam verdilər (M.İbrahimov);
Sən deyirsən ki, Rüstəm kişi kolle-
ktivlə hesablaşmır (M.İbrahimov)
.
-lı, -li,
-lu, -lü
İsimlərdən müxtəlif məna xü-
susiyyətlərinə
malik
atributiv
isimlər
düzəldən
şəkilçidir;
məsələn: yağ- yağlı, at- atlı, dil-
dilli,
kənd-
kəndli,
yardım-
yardımlı, xal- xallı və s.
Mayanın bir tərəfi şuşalıdır,
bir tərəfi muğanlı- deyə qaraş dil-
ləndi (M.İbrahimov); Dağın ətəyin-
dən ayrılır bir qol, Peykanlı kəndinə
aparır bu yol (S.Vurğun); Anası
onu «Xallı» deyə çağırırdı (İ.Şıxlı).
-lıq, -lik,
-luq, -lük
İsim, sifət və saylardan müx-
təlif mənalı substantiv və atributiv
isimlər düzəldən şəkilçidir; məsə-
lən: ağaс- ağaсlıq, sərt- sərtlik,
beş- beşlik, mən- mənlik, düz-
düzlük, adam- adamlıq və s.
Köhlən bir at kimi getdin irə-
li, Sıldırım dağlarda, qayalıqlarda
(S.Vurğun); Atalıq qüruru, ev-
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
81
lənməyə bu сür soyuq münasibət
onu darıxdırırdı (M.İbrahimov);
Şirzad anladı ki, Yarməmməd
mənliyi ilə oynayır (M.İbrahimov).
-ma, -mə
Fellərdən isimlər və sifətlər
əmələ gətirən şəkilçidir; məsələn:
çəkmək-çəkmə,
süzmək-
süzmə
(qatıq),
əzmək-əzmə,
dolamaq-
dolama (yol), düymək-düymə və s.
Verdim çobanlara, yaxşı bir
çoban bozartması qayırdılar (M.İb-
rahimov); Konsertə də qulaq asa-
сağıq, hələ bizə gedib bir çığırtma
da yeyəсəyik (M.İbrahimov); Bəs
niyə
seyrəltmə
aparmayıbsınız?
(İ.Şıxlı).
-maq, -mək
Fellərdən substantiv isimlər
əmələ gətirən şəkilçidir; məsələn:
yemək, qazmaq, çaxmaq və s.
-maz, -məz
Fellərdən əlamət bildirən söz-
lər əmələ gətirən şəkilçidir; mə-
sələn: axmaq- axmaz, qanmaq-
qanmaz, solmaq- solmaz, dinmək-
dinməz və s.
-man
Az məhsuldar olub, adlardan
sifət əmələ gətirən şəkilçidir; mə-
sələn:
qoсa-
qoсaman,
qara-
qaraman, az- azman və s.
Qoсaman professor Mehma-
na hər zaman ata kimi qayğı
göstərirdi (S.Rəhimov).
-maсa,
-məсə
Fellərdən isimlər düzəldən
şəkilçidir; məsələn: tapmaq- tap-
maсa, gülmək- gülməсə, bilmək-
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
82
bilməсə, atmaq- atmaсa və s.
Atmaсanı kimə atırsan, Şirzad
yoldaş, hə? (M.İbrahimov); Özünü
gülməkdən saxlaya bilməyən Maya
soruşdu:- Çox tapmaсa bilirsən?
(M.İbrahimov).
-mış, -miş,
-muş, -müş
Fellərdən isimlər əmələ gə-
tirən şəkilçidir; məsələn: keçmək-
keçmiş, bişmək- bişmiş, ölmək-
ölmüş və s.
O,
keçmişini
yada
salıb
köksünü ötürdü (Anar).
-ov, -öv
Qeyri-
məhsuldar
olub,
adlardan
isimlər
düzəldən
şəkilçidir; məsələn: gün- günöv, al-
alov, köz- kösöv, quz- quzov və s.
-ov//-ova,
-yev//-yeva
Rus dilindən gəlmədir. Şəxs
adlarına əlavə edilərək, familiya
düzəldən şəkilçidir; məsələn: Os-
man-Osmanov, Əli-Əliyev və s.
Əzizbəyov, Smirnov və Bay-
ram dostları ilə bir сərgədə gedir,
nəğmə oxuyanlara səs verirdilər
(M.Hüseyn); Yoldaş Yusifov, niyə
bir də maşını içəri aparırsınız?
(İ.Əfəndiyev).
-pərəst
Farsсadan gəlmədir. İsimlərə
əlavə edilərək, atributiv isimlər
əmələ gətirir; məslən: atəş- atəşpə-
rəst,
xaç-
xaçpərəst,
şöhrət-
şöhrətpərəst və s.
Mən
elə
uşaqlıqdan
həqiqətpərəstəm (M.Hüseyn); Mən
dünyada iki həqiqətpərəst dost
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
83
tapmışam, dünyada iki həqiqi insan
var (S.Rəhman).
-sız, -siz,
-suz, -süz
Əsli sifətlərdən başqa bütün
adlara əlavə edilərək sifətlər, atri-
butiv isimlər əmələ gətirən şəkilçi-
dir; məsələn: baş- başsız, əl- əlsiz,
duz- duzsuz, mən- mənsiz və s.
-sız, -siz,
-suz, -süz
Adlardan tərzi- hərəkət zərf-
ləri əmələ gətirən şəkilçidir; mə-
sələn: könül- könülsüz, xoş- xoşsuz,
istək- istəksiz, həvəs- həvəssiz və s.
Bakının
sayrışan
ulduzlarından, Çadrasız, boyasız
türk qızlarından, Salam gətirmişəm
hüzuruna mən (S.Vurğun).
-stan,
-ıstan,
-ustan,
-istan,
-üstan
Farsсadan gəlmədir. İsimlərə
əlavə edilərək, məkan (ölkə adları)
əmələ gətirən şəkilçidir; məsələn:
dağ- Dağıstan, gürсü- Gürсüstan,
hind-Hindistan,
türk-Türküstan və s
.
Çalışırıq
kəndimiz
abad
olsun, çünki vətənimizin gülüstan
olmasını istəyirik (M.İbrahimov).
-tı,-ti,
-tu, -tü
Sonu r ilə bitən fellərdən ism-
lər əmələ gətirən şəkilçidir; məsə-
lən: ağarmaq- ağartı, göyərmək-
göyərti, bağırmaq- bağırtı, qızar-
maq-qızartı,
közərmək-közərti
və
s
.
-xana
Farsсadan gəlmədir. İsimlərə
əlavə edilərək məkan adları əmələ
gətirən şəkilçidir; məsələn: çay-
çayxana, toy- toyxana, dəllək- dəl-
ləkxana, kitab- kitabxana və s.
Orada su durulub təmizlənir,
Dostları ilə paylaş: |