N.Z.İSMAYILOV
ATMOSFERDƏNKƏNAR ASTRONOMİYA
Azərbayjan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən universitet
tələbələri üçün dərs vəsaiti kimi istifadə olunması tövsiyə
olunmuşdur (Əmr №53, 27.01.2009).
Bakı Dövlət Universiteti Elmi Şurası tərəfindən çapa təqdim
olunmuşdur(05.11.2008).
Elmi redaktor: f.-r.e.d., prof.J.M.Quluzadə
Rəyçilər:
f.-r.e.d., prof. S.Q.Zeynalov
f.-r.e.n., dos. Z.A. Səmədov
Bakı-2009
2
ATMOSFERDƏNKƏNAR ASTRONOMİYA
N.Z.İsmayılov
Fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, BDU Astrofizika kafedrasının
professoru N.Z.İsmayılovun yazdığı bu dərs vəsaitində
atmosferdənkənar astronomiyanın əsas xüsusiyyətləri, tədqiqat
metodları, bu sahədə aparılan elmi tədqiqatların xarakteri və alınmış
müasir elmi nətijələr geniş şərh olunmuşdur. Kitabda qamma,
rentgen, ultrabənövşəyi, optik, infraqırmızı və submillimetrlik
elektromaqnit şüalanma növlərinin, habelə müxtəlif növ kosmik
şüalanma növlərinin Yer atmosferindən kənarda müşahidəsində
istifadə olunan üsullar izah olunur. Bir çox hallarda bu şüalanma
növlərinin mənşəyi və yaranma mexanizmi haqqında məlumatlar
verilmişdir. Ayrıja Kainatın fon şüalanmasının tərkibi və
xüsusiyyətləri nəzərdən keçirilir. Monoqrafiyanın sonunda müasir
astrofizikanın bir sıra aktual problemləri də verilmişdir.
Kitab tələbələr və astrofizika sahəsində çalışan elmi əməkdaşlar
üçün ilk dəfə azərbayjan dilində yazılmış dəyərli vəsaitdir.
Kitab müəllifin şəxsi vəsaiti hesabına nəşr olunmuşdur və onun hər
hansı bir yeni nəşri müəlliflə razılaşdırılmalıdır.
Bakı-2009
3
MÜNDƏRİCAT
Giriş………………………............……...............................6
FƏSİL 1.RADİOASTRONOMİYA....................................12
Radioastronomiya nəyi müşahidə edir……………...............12
Kosmosda antennalar..............................................................16
Uzundalğalı radiodiapazonda müşahidələr.............................19
Müasir kosmik radioteleskoplar..............................................22
FƏSİL2. ULTRABƏNÖVŞƏYİ VƏ OPTİK
DİAPAZON.............................................................................28
Optik diapazonda tətbiq olunan cihazlar........................28
Ultrabənövşəyi oblastda müşahidələr...................30
Uzaq UB oblastda müşahidə optikası ..................34
UB şüalanma qəbulediciləri ..................................38
UB oblastda Günəşin müşahidəsində ...................40
istifadə olunan cihazlar.
UB oblastda ulduzların müşahidəsi.......... ............43
FƏSİL 3. İNFRAQIRMIZI ASTRONOMİYA...............47
İnfraqırmızı və submillimetrlik astronomiya..........47
İQ kosmik şüalanma mənbələri............................ 48
İnfraqırmızı şüalanma qəbulediciləri.....................49
İQ astronomik müşahidələrin nəticələri.................54
FƏSİL 4. RENTGEN ASTRONOMİYASI.....................60
4.1. Rentgen astronomiyasına giriş………………….........60
4.2. Rentgen şüalanması detektorları……….…................62
4.3. Kollimatorlar………………….…………................…64
4.4. Rentgen teleskop və spektroqrafları……………........66
4.5. Rentgen şüalanma yaranmasının mexanizmləri.........68
4.6. Şüalanan plazma………………………...………........73
4.7. Rentgen mənbələrinin xassələri. ……………………...79
4.8. Kompton səpilməsində rentgen spektrin yaranması....87
4.9. Ulduzlararası udulmanın rentgen şüalanma
4
spektrinə təsiri………………….....……………………......93
FƏSİL 5. QAMMA-ASTRONOMİYA..........................96
5.1. Qamma astronomiyanın əsas xüsusiyyətləri...............96
5.2. Qamma-şüalanmanın yaranma mexanizmləri............97
5.3. Kosmik QŞ qeyd olunması metodları........................99
5.4. Qamma-diapazonda astronomik müşahidələr..........102
FƏSİL 6. KOSMİK ŞÜALANMA.................................107
6.1. Kosmik şüalar haqqında ümumi məlumat................107
6.2. Kosmik şüaların tədqiqi metodları............................108
6.3. Yer səthində kosmik şüalanma.................................112
6.4. Kosmik şüaların mənşəyi..........................................119
6.5. Kosmik hissəciklərin sürətlənmə mexanizmi.............124
FƏSİL 7. FON ŞÜALANMASI....................................129
7.1. Kainatın fon şüalanması...........................................129
7.2. Müxtəlif diapazonlarda KFŞ....................................133
ƏLAVƏLƏR…………………………..…………………..142
1. MÜXTƏLİF ATMOSFERDƏNKƏNAR
RƏSƏDXANALAR ……………………….....……….…142
1.1. Atmosferdənkənar astronomiya üçün bəzi
konstruksiyalar……………….…………………………..142
2. ASTRONOMİYADA YENİ TƏDQİQAT
İSTİQAMƏTLƏRİ VƏ PROBLEMLƏR………..….....154
2.1. Müasir astronomiya……...………………….…….....154
2.2. Metaqalaktikanın tərkibi………………………….....156
2.3. Materiyanın görünməyən (gizli) kütləsinin təbiəti....163
2.4. EROS proqrammı……..………………………….….170
Ədəbiyyat…………………..……………………..……….175
Kitabda istifadə olunan bəzi qısaldılmış sözlər……….....177