hakimiyyət, siyasi hərəkat, siyasi münasibətlər, siyasi qrup, siyasi mənafe,
siyasi fəaliyyət, siyasi təsisat, siyasi ideologiya, siyasi sərvət, siyasi proses
və s.
Politologiya cəmiyyət həyatı ilə rəngarəng əlaqələrə malik elmi fənn
olub müəyyən funksiyaları yerinə yetirir. Bu funksiyalardan ən mühümləri
idrak, idarəetmə, tərbiyəvi və proqnozlaşdırıcı funksiyalardır.
drak funksiyası siyasi inkişaf meylinin öyrənilməsi və müxtəlif siyasi
hadisələrin, proseslərin dəyişilməsi ilə əlaqədardır. Siyasi həyatın elmi
idrakında empirik politoloji tədqiqatlar siyasi hadisə iştirakçıları və onların
tələbləri, siyasi mənafeləri, mədəni səviyyələri, davranışları haqqında,
konkret siyasi şəraitdə ictimai rəy haqqında ilkin məlumat verir.
Beləliklə, empirik tədqiqatlar cəmiyyətin siyasi həyatının, onun
müəyyən sahələrinin dərk edilməsi üçün informasiya bazası yaradır.
Politologiyanın idarəetmə funksiyasının səciyyəvi cəhəti cəmiyyətin
siyasi həyatı və siyasi praktika ilə sıx əlaqəsindən ibarətdir. Politologiya
siyasi inkişaf meylini aşkara çıxararaq səmərəli siyasi rəhbərliyin və ictimai
prosesləri idarə etməyin həyata kecirilməsi üçün konkret məlumat verir.
Politologiya siyasi fəaliyyət idarə edilərkən siyasi qərarlar qəbul edilməsi
problemini xüsusi olaraq nəzərdən keçirir. Buraya siyasi qərarların
hazırlanması, problemi doğuran şəraitin təhlili, qüvvələr nisbətinə qiymət
verilməsi, siyasi hadisələrin iştirakçılarının qüvvə və təsir səviyyəsi,
müxalifət qüvvələrinə əks təsir göstərilməsi daxildir.
Beləliklə, politologiyanın idarəetmə funksiyası siyasi proseslərə
rəhbərliyin səmərəliliyinin yüksəldilməsi məsələlərində, əməli tövsiyyələrin
hazırlanmasında, siyasi hadisələrin idarə edilməsində özünü əyani surətdə
göstərir.
Politologiyanın tərbiyəvi funksiyası özünü cəmiyyətin siyasi inkişafının
dərk edilməsində və siyasi sistemin inkişafının perspektiv və ən yaxın
gələcək üçün məqsədləri haqqında tövsiyyələr hazırlanmasında, siyasi
hakimiyyət, siyasət, siyasi sistem və s. haqqında müxtəlif konsepsiyaların
elmi funksiyalarında, siyasi nəzəriyyənin yayılmasında, mütəxəssis
kadrların hazırlanması və onların siyasi elmi öyrənmələrində təzahür etdirir.
Proqnozlaşdırıcı funksiya. Politoloji tədqiqatların dəyəri onların yalnız
siyasi proseslərin bu və ya digər meylinin nə dərəcədə düzgün əks
etdirilməsi ilə deyil, eyni zamanda konkret siyasi vəziyyət şəraitində
adamların mənafeyinə uyğun olaraq mütərəqqi siyasi dəyişikliklərin həyata
keçirilməsinə yönəldilmiş, elmi surətdə əsaslandırılmış proqnozlarla nə
dərəcədə başa çatması ilə müəyyən edilir.
3
Qə
dim dövrdə
Azə
rbaycanda siyasi fikirlə
r
Azərbaycan xalqının siyasi fikrinin sistemli şəkildə şərh olunduğu ilk
böyük yazılı abidəsi «Avesta»dır. Dualist təlim olan zərdüştlük b.e.ə. VII –
VI əsrlərdə dini-fəlsəfi sistem kimi qədim Azərbaycan və ran ərazisində
meydana gəlib, sonra daha geniş məkana yayılmışdır. Bu dinin yaradıcısı
böyük Zərdüşt olmuşdur. O, həm də bu dinin müqəddəs kitabı olan
«Avesta»nın («Qanun»un) ən qədim hissəsinin müəllifidir. «Avesta» üç
kitabdan – Vendidad, Yasna və Vispereddən ibarətdir. Əvvəlki iki kitabda
toplanmış dini mərasimləri əks etdirən mətnlər – yaştlar «Avesta»nın ən
qədim hissələri hesab olunur. Onlar irili– xırdalı müxtəlif vaxtlarda
yaranmış iyirmi bir himnidir. Yasnanın əsas məzmununu Zərdüştün
lirikası – qatlar təşkil edir. Vispered Yasnanın ayrı-ayrı hissələrinə
ə
lavələrdir.
Zərdüştün ideyasını qısaca belə ifadə etmək olar: dünya qaydaları
xeyir və şərin, işıq və zülmətin, həyat və ölümün mübarizəsindən asılıdır.
Bütün kainatda müsbət başlanğıcın təcəssümü Ahura Mazda (Hörmüz),
mənfininki isə Ahurə- Mau (Əhriman) hesab edilir. Onların hər ikisi
«Sonsuz zamanın» yəni Allah sayılan Ervanın oğullarıdır. Şər daimi deyil,
ondan azad olmağın, ruhu ondan təmizləməyin yolu oda sitayiş etməkdir.
Od insanı təmizləyir, saflaşdırır, şəri məhv edir. Zərdüşt Hörmüzü müdafiə
edənlərə, onun yolu ilə gedənlərə ölümdən sonra o dünyada əbədi
xoşbəxtlik vəd edir, Əhrimanın tərəfdarlarının isə əbədi olaraq cəhənnəm
ə
zabına düçər olacaqlarını göstərir.
Xeyir və şərin mübarizəsi, doğrunun, ədalətin tərənnümü Zərdüşt
etikasının əsasını təşkil etməklə, Mazda qanunları üçün başlanğıc kimi çıxış
edir. Burada ən yüksək əxlaqi prinsip müqəddəs qanuna, ədalətli qaydaya
tabe olmaqdır.
«Avesta»da dövlət insanların birgə ünsiyyət forması, bütün
cəmiyyətin mühavizəsinin mühüm atributu hesab olunur, dövlət
hakimiyyətinin möhkəmliyinin isə vətəndaşlarda mənəvi borcun tərbiyə
edilməsi səviyyəsindən asılı olduğu göstərilir. Burada diqqəti cəlb edən
daha bir cəhət ondan ibarətdir ki, Zərdüşt «cəmiyyət» və «dövlət»
anlayışlarının eyni məna daşıdığını, öz növbəsində, dövlətin göylər
səltənətinin yerdəki təcəssümü olduğunu bildirir. Tədqiqatçılar belə hesab
edirlər ki, dövlət anlayışı burada hər hansı bir xarici nəzarətdən daxili
müstəqillik, suverenlik, ayrıca götürülən bir ərazi də zərdüştlük dininin
ardıcılları üzərində şəriksiz hökmranlıq imkanı kimi nəzərdən keçirilir.
«Avesta» güclü dövlət hakimiyyətini təbliğ edir. Burada göstərilir ki,
dövlətə xeyirxah hökmdar başçılıq etməlidir. Dövlət başçısı eyni zamanda
ali dini başçı, xalqın fikirlərini və arzularını istiqamətləndirən ideoloq
olmalı, xalq arasında zərdüştlüyü yaymaqla məşqul olmalıdır.
Maniheizmin banisi Mani(216-273) olmuşdur. Zərdüştlükdən
faydalanan Mani, dünyanı dualist bir anlamla izah edir. Onun fikrinə görə
yaxşılığın mənşəyi və əsası işıq, pisliyin mənşəyi olan qaranlıq (zülmət) və
yaxud şeytan və maddə daim mübarizə halındadır. Kiçik aləm olan insanın
bədənini qaranlıqlar hökmdarı, ruhunu işıq hökmdarı yaratmışdır. Qaranlıq
pisliyin yaradıcısı, işıq isə yaxşılığın yaradıcısı olduğu üçün onların hər ikisi
Allah ilə eyniləşdirilir. Mani bütün varlığı bu iki yaradıcı qüvvə arasındakı
mübarizə ilə izah edir. Mani təlimi eyni zamanda yəhudi və xristian
dinlərinidən də istifadə etmişdir.
Məzdəkilərin ideyaları Azərbaycanda da yayılmış və sonralar