Bekonun bu baxışları onun Böyük Britaniyanın dünya hökmranlığı ideyası
ilə yoğrulan mürtəce siyasi görüşləri ilə birləşirdi. Bekona görə, heç bir
dövlət, yaxud xalq təkcə öz imkanlarına əsasən yaşaya bilməz. Bununla o
ngiltərə burjuaziyasının müstəmləkəçilik siyasətinə haqq qazandırır və
yazırdı ki, «… xalq öz varını, sərvətini digər xalqın hesabına olmadan
inkişaf etdirə bilməz». Bekon müharibəni «siyasi bədənin» zəruri çalışması
hesab edirdi; sülh dövrü isə, ona görə, cəsurlugun aşağı düşməsinə aparıb
çıxarır.
10
XVIII ə
sr fransiz maarifçilə
rin siyasi baxış
ları
Bu dövrün ictimai-siyasi proseslərinin, xüsusilə inqilabi ideyalarının
yayılmasında və formalaşmasında fransız maarifcilərinin baxışları böyuk rol
oynamışdı.
Ş
arl Lui Monteskye (1698-1755) özünün siyasi baxışlarına görə
islahatçı bir mütəfəkkir olmuşdur. Monteskyenin başlıca əsəri olan
«Qanunların ruhu haqqında» (1748) yeni dövrdə cəmiyyətdə sosial-siyasi
prosesləri, xüsusilə, onların demokratik cəmiyyətin prinsiplərinə uygun
ə
sasında işlənilməsini real bir formada təzahür etdirir.
Burada Monteskye ideyasının əsas mütərəqqi cəhəti ondan ibarət
olmuşdur ki, ona görə, ictimai həyat öz təbiəti etibarilə qanunauyğunluqlara
tabedir. O, qəti şəkildə T. Hobbsun insanların təbii vəziyyəti haqqında olan
ideyasından irəli gələn «hamının hamıya qarşı müharibə vəziyyətində»
olması fikrinə qarşı cıxırdı. Onun fikrincə, insanların təbii vəziyyəti onların
arsında sülh və bərabərlik deməkdir.
Monteskye burjua hüquq nəzəriyyəsinin yaradıcılarından biri olaraq,
belə hesab edirdi ki, hüquq insanların ağılı əsasında şərtlənir.
Fransız mütləq monarxiyasına qarşı çıxaraq, o təsdiq edirdi ki, Fransa
üçün inqilabi dəyişikliklər deyil, ingilis nümunəsində olan islahatların
həyata keçirilməsi zəruridir.
Monteskyenin siyasi idealı – konstitusiyalı «maarifçi» moanarxiyadan
ibarətdir ki, bu da vətəndaşın azadlığı və hakimiyyətin qanunverici,
icraedici və məhkəmə bölgüsünün təminatçısıdır. Hakimiyyətin bölgüsü
haqqında Monteskye təlimi Fransa inqilabi zamanında bir çox burjua
ideoloqlarının siyasi nəzəriyyələrinin əsasını təşkil etmişdir.
Monteskyenin irəli sürdüyü hakimiyyətin bölgüsü, prinsipi, hər şeydən
ə
vvəl hakimiyyətin bir şəxsin əlində cəmlənməsini aradan qaldırır. kincisi,
bu prinsip xalq kütlələrinin siyasi azadlıq və hüqularının həyata
keçirilməsini şərtləndirir, üçüncüsü, bu prinsip hakimiyyət orqanlarının –
qanunverici, icraedici, məhkəmənin – müstəqil formada öz səlahiyyətlərini
bir – birindən asılı olmadan həyata keçirilməsini təmin edir.
Jan Jak Russo
(1712-1778) dövlət və cəmiyyətlə bağlı siyasi
fikirlərini «insanlar arasında bərabərsizliyin əsasları və mənşəyi haqqında»
(1755) və « ctimai müqavilə, yaxud siyasi hüququn prinsiplərinə dair»
(1762) əsərlərində irəli sürmüşdür.
Birinci əsərdə Russo ciddi bir şəkildə cəmiyyətin bərabərsizliyinə dair
məsələni qarşıya qoyur. Burada o ictimai həyatın bir sıra sahələrində xalqın
ə
leyhinə olan bərabərsizlikdən bəhs edir. Siyasi bərabərsizlik, onun fikrincə,
cəmiyyət həyatının başlanğıc mərhələsində mövcud olmamışdı. Russoya
görə, «təbii vəziyyət» dövründə, insanların bərabər olduğu bir zamanda
xüsusi mülkiyyət və sosial tabecilik mümkünsüzdür. Xalq kütlələrinin sosial
istismarının mənbəyini Russo məhz xüsusi mülkiyyətin yaranmasında
görürdü.
Xüsusi mülkiyyətə əsaslanan vətəndaş cəmiyyətinin yaranmasını,
Russo bir tərəfdən, ilkin «təbii vəziyyət»lə müqayisədə bir addım irəli hesab
edirdisə, digər tərəfdən, onu eyni zamanda bərabərsizliyin, yoxsulluğun, hər
cür bəlaların təzahür etməsi kimi səciyyələndirirdi.
Russo həmin təlimində insanların təbii bərabərsizliyinə səbəb olan
xüsusi mülkiyyətin tamamilə məhv olunmasından bəhs etməsinə
baxmayaraq, bunun ardınca o cəmiyyətin əsasını ancaq xüsusi mülkiyyətin
saxlanmasında görürdü. Bununla yanaşı cəmiyyətin varlılara və yoxsullara
bölünməsini məhv etməyi tələb etməklə, o xüsusi mülkiyyətin bölünməsinin
bərabərləşdirici utopik nəzəriyyəsini irəli sürürdü. Burada o «təbii» tələbat
prisipini, yəni hər bir kəsin özünün ehtiyacı müqabilində mülkiyyətə sahib
olması ideyasını əsas tuturdu.
Deni Didro (1713-1784) öz siyasi fikirlərində dövlətlə cəmiyyət,
hökmdarla xalq arasında kompromissə əsaslanan hakimiyyətə üstünlük
verir. Ona görə, xalqla hökmdar arasında razılıq əsasında olan hakimiyyət
legitimdir. O, xalqın suverenliyini müdafiə edir və hakimiyyətdən xalqa
qarşı zorakılıq məqsədlərinə istifadə edən dövlətin, o cümlədən «qanuni
hökmdarın» vətəndaşların «təbii» hüquqlarını təhqir etməsini dövlətlə xalq
arasında qəbul olunmuş razılığın pozulması kimi hesab edirdi.
Didro XVIII əsr Fransa burjuaziyasının maraqlarını ifadə edərək
mütləq monarxiyanın nümayəndəli idarə forması ilə əvəz olunmasını tələb
edirdi.
Didroya görə, cəmiyyətin mənəviyyatı qanunvercilikdən və idarə
formasından asılıdr. Ağılın tələbləri ilə üst – üstə düşən dövlət qanunları,
onun fikrincə, mənəvi həyat üçün şərait yaradır, insanı azad, xeyirxah və
savadlı edə bilər.
Klod Adrian Helvetsinin (1715-1771) siyasi fikirlərinin əsasında
dövlətlə cəmiyyətin mənəviyyatı arasındakı münasibətlər mühüm yer
tuturdu. O yazırdı; «… Təcrübə sübut edir ki, xalqların xarakteri və ağlı
onların hakimiyyət formaları ilə birlikdə dəyişilirlər; belə ki, hakimiyyətin
müxtəlif formaları eyni bir millətə növbəcə gah yüksək, gah aşağı, gah
daimi, gah dəyişkən, gah cəsur, gah da kölə xarakteri vermiş olur».
Helvetsinin fikrincə, cəmiyyətin həyatı bütövlükdə qanunvericilikdən
asılıdır, bu axırıncı isə, öz növbəsində insanların fikrinə tabedir. Bununla
ə
laqədar olaraq o yazırdı ki, «və mən belə bir qənaətə gəlirəm ki, xalqların
bədbəxtçiliyini həmişə onların qanunlarının təkmilləşməmiş olması ilə
həmçinin də onlar tərəfindən bir sıra əxlaqi həqiqətlərin bilməməzliyi ilə
izah etmək olar».