Microsoft Word Q12. 14Torpaqlarin mehsuldarliqinin ekspert sistemle teyin edilmesinew docx

dilə kifayət qədər yaxın olan MANDALA dili əsasında daha yüksək məhsuldarlığa 

nail  olunmuşdur.  Dilin  başa  düşülməsi  və  xarici  dillərdən  tərcümə  üçün  bir  sıra 

sistemlər  hazırlanmışdır.  Göstərilən  sistemlərin  prinsipial  fərqi  proqram 

vasitələrinin funksiyalarının texniki vasitələrlə, BIS-in köməyilə reallaşdırılmasıdır 

(mümkün olan səviyyədə). 

1985-ci  ildə  QIY  şurasının  üzvü  olan  ölkələrin  də  yeni  mərhələ  informasiya 

hesablama  sistemlərinin  uyğun  layihəsi  nəşr  edilmişdir.  O,  38  elmi-tədqiqat 

layihəsinə  bölünən  10  kompleks  layihədən  ibarətdir.  Bu  qloabal  layihənin 

daşıyıcıları  uyğun  ölkələrin  elmlər  akademiyaları  idi.  Bu  layihə,  hesablama 

texnikası,  informatika,  süni  intellekt  və  xüsusən  ekspert  sistemlərin  ictimami 

həyatın  müxtəlif  sferaları  üçün  böyük  əhəmiyyətə  malik  olduğunu  təsdiq  edir  və 

özündə aşağıdakıları birləşdirir: 

-

  biliklərin  işlənməsi  sistemləri  (ekspert  sistemlər,  bilik  bazaları,  təbii  dildə 

dialoq sistemləri); 

-

  maşın qrafikası şəkillərinin işlənmə sistemləri; 

-

  layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri (BIS və DBIS üzrə EHM-

lər üçün LAS); 

-

  hesablama şəbəkələri (lokal, regional, beynəlxalq); 

-

  fərdi EHM-lər və işçi stansiya EHM-ləri; 

-

  etibarlı hesablama sistemləri; 

-

  böyük  məlumat  massivləri  üçün  yaddaş  qurğuları  (optik,  qaloqrafik, 

assosiativ və s); 

-

  layihələndirmə  texnologiyası  (avtomatik  layihələndirmə,  etibarlı  proqram 

vasitələri); 

-

  informasiyaların işlənməsi sistemləri (modelləşdirmə, şum fonunda siqnalın 

süzgəclənməsi, paralel hesablama); 

---

-

  təhsildə informasiya texnologiyaları. 

Elmi tədqiqatların hazırlanması, koordinasiyası və icrası üçün elmi akademiya, 

institut  və  universitetlərdə  çoxsaylı  laboratoriyalar  yaradılmışdır.  Onların  əsas 

məsələsi biliklər fenomeninin (intellektual avtomatın) hazırlanması idi. 

 

1.3. Ekspertsistemlər - məqsədi, quruluşuvə funksiyaları. 

 

Ə

gərcəmiyyətinhərhansı  tələbimövcuddursa,  ondabutələbonlarlauniversitetə 

nisbətənelmindahaböyükdərəcədə inkişafını təminedir. 

Bəscəmiyyətinhansı  tələbləriekspertsistemlərinköməyilə  ödənə  bilərvə  ya 

ödənməlidir. Cəmiyyətinbelə yüksəksəviyyəli əməkalətinə tələbiağılauyğundurmu? 

Insanfəaliyyətininvə  bütövlükdə  istehsalgüclərininelmisəviyyəsinindaiminkişafı 

şə

raitində cəmiyyətinvə insanın özünü dərketməsinecə inkişafedir? 

Elmi-texnikiinqilab  şəraitində  işin,  istehsalın,  qərarınqəbuledilməsinin, 

idarəetməninvə  s.  başadüşülməsində  köklü  dəyişikliklər  əmələ  gəlir. 

Insanfəaliyyətindəkidərin  çevrilişlərsayəsində  elmin  özü  istehsalgücünə  çevrilir. 

Ş

üuranvarlığı  əksetdirməsinə  uyğunolaraq,  yenivarlığınformalaşması  yeniictimai 

ş

üurunyaranmasınasəbəbolur. 

Insancəmiyyətinin 

özfərdi 

üzvlərivə 

kollektivlərqarşısındaqoyduğutələblərintənqiditəhlili  əsasındainsan  əməyinin  üç 

xüsusiyyətiniayırmaqolar [1]: 

-

  hərbirkonkretiş  prosesiməhdudmiqdardaməxsusiaktivliklərdənibarətdirki, 

bunlardaancaqxüsusihallardainsanınbütüngücünü tələbedir; 

-

  iş,  ümumiləşmə,  lazımgəldikdə  isə  obyektivləşmə  prosesidir. 

Ayrıcainsanbirproblemlə, 

işlə, 

proseslə 

və 

yaayrı 

hadisə 

ilə, 

ancaqproblemiazvə ya çoxdərəcədə yaradıcı həlledənə qədərməşğulolur; 

---

-

  iş  -  icranındistsiplinası  şəraitində,  məlumolan,  qabaqcadanverilmiş 

qaydalarauyğunmüəyyəndərəcədə formalfizikivə əqli (dövrü) prosesdir. 

«Məhdud»  fəaliyyət,  məsələn,  konveyerdə  əməkbölgüsününmükünlüyü  və 

zəruriliyi, 

insanlararasındavə 

habelə 

insanlatexnikaarasındakooperasiyanı 

təyinedir. 

Probleminhəlliprosesinə 

adətənoricinallıqvə 

yaradıcılıqxasdırki, 

bunadaayrıcainsancəmiyyətvə  əhatə  edənmühitlə  qarşılıqlı  təsirnəticəsində 

nailolur.  Buzamanoməlumolanları  və  hətta,  ümumiqəbulolunanları  inkaretməli, 

sualaltınasalmalı, şübhələnməlivə ya «inkaredilməzsübutla» qəbuletməlidir. 

Nəhayətelə  fəaliyyətnövlərimövcuddurki,  onlardəqiqqaydalarauyğunicraedilir. 

Cəmiyyətinhəyatfəaliyyətininbütünsahələrində 

insan 

ə

məyinin 

ə

sashissəsibutipfəaliyyətə 

aidedilir. 

Birtərəfdənbu, 

yüngülişdir, 

çünkiproblemsizdir. Digərtərəfdənağırişdir, çünki  «fikirsiz, küt» işdir. 

Insanınfaktikifəaliyyəti,  onunhansı  cəmiyyətdə  reallaşmasındanasılı  olmayaraq, 

həmişə yuxarıdagöstərilən üç xüsusiyyətə malikolur. Lakingələcəkdə azməzmunlu 

ə

məyinhəcmiixtisarediləcəkdir.  Eynizamandaixtisaslaşmadərəcəsininartması  ilə 

dahayüksəkbilikvə  məsuliyyəttələbedənməsələlərinmiqdarı  artır.  Ümumiyyətlə, 

bütünsahələrdə 

ixtisaslı 

fəaliyyətə 

tələbartır. 

Buda, 

öznövbəsində 

işçilərinixtisassəviyyəsinə 

uyğn, 

təkmilləşdirilmiş 

ə

məkvasitələrinə 

tələbinartmasınasəbəbolur. 

Ekspertsistemlərhansı fəaliyyətnövlərində köməkedə bilər? 

Ə

gərnəzərə 

alsaqki, 

ekspertsistemEHM-inbütünimkanlarını 

reallaşdırır, 

ondaonlarınitsifadəsininaşağıdakı istiqamətlərinigöstərməkolar [1]: 

1.

  Tətbiqsahələrinidəqiqgöstərməklə 

(qiymətlərintervalı, 

siqnallarındiapazonu,  vaxtintervalı,  tezlikdiapazonuvə  s.)  determinə 

edilmiş  (analoq,  diskret,  rəqəm)  və  yastoxastik  (statistik)  modellər 

ə

sasındariyazi-alqoritmikfunksiyalarınmodelləşdirilməsi; 

---