Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc
Yüklə 36,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.2. Ümumi radiobioloji anlayışların qısa xülasəsi
- 3.3. Şüalanmanın yolverilən doza həddi və radiasiyanın gücü
55 olunan effektiv ekvivalent dozaları toplamaq lazımdır. Kollektiv effektiv ekvivalent doza insan∙Zv ‐lərlə ölçülür. Fərz edək ki, N sayda insan doza gücü P və P+dP intervalında dəyişən şüalanma sahəsində yerləşmişlər. Onda kollektiv doza gücünü 0 ) ( dP P PN P S kimi müəyyən etmək olar. Əgər bu zaman doza gücünün 2 1 t t intervalında zamandan asılılığı məlumdursa, onda sonuncu ifadəni inteqrallamaqla, kollektiv dozanı tapmış olarıq: 2 1 ) ( t t S dt t P D Qeyd edək ki, kollektiv doza anlayışı verilmiş populyasiyanın şüalanmasının gələcəkdə gözlənilən zərərinin qiymətləndirilməsinə imkan verir Gözlənilən kollektiv effektiv ekvivalent doza. Bu parametrin qəbul olunmasına səbəb bəzi radionuklidlərin çox kiçik sürətlə parçalanması və buna görə də uzaq gələcəkdə sonrakı nəsillərdə də radioaktiv qalmalarıdır. Hər hansı radioaktiv elementin bütün mövcudluğu müddətində sonrakı nəsillərdə insanların ondan ala biləcəyi kollektiv effektiv ekvivalent dozanı gözlənilən kollektiv effektiv ekvivalent doza adlandırırlar. 3.2. Ümumi radiobioloji anlayışların qısa xülasəsi 1. Fəsil I ‐ də qeyd etdiyimiz kimi, hər hansı qeyri‐stabil nüvədən 2 proton və 2 neytron ayrılması α‐şüalanma, elektron ayrılması β‐şüalanma, onların daşıdığı enerji isə, uyğun olaraq, α‐ və β‐ şüalanma enerjiləri adlanır. Bu zaman bəzi hallarda qeyri‐ stabil nuklid o dərəcədə həyəcanlanmış olur ki, hətta hər hansı zərrəcik şüalandırması belə onu həyəcandan tam azad edə bilmir. Belə hallarda nüvə γ ‐şüalanma adlanan təmiz enerji şüalandırmaqla, həyacanlanma enerjisindən tamamilə azad olur. Rentgen şüalanmasında olduğu kimi, bu halda da şüalanma korpuskulyar zərrəciyin ayrılmasına səbəb olmur. 2. Müxtəlif şüalanma növləri müxtəlif enerjiyə və müxtəlif nüfuzetmə qabiliyyətinə malik olduqları üçün onlar toxumalara eyni cür təsir etmirlər. Məsələn, adi kağız vərəqini keçə bilməyən ağır zərrəciklər seli olan α ‐ şüalar dərinin üst, ölmüş hüceyrələrdən ibarət təbəqəsinə belə nüfuz edə bilmir. Bu səbəbdən də α‐şüalar, açıq yara yerindən, nəfəs və qida yolları vasitəsilə daxilolma hallarını çıxmaq şərti ilə orqanizm üçün heç bir təhlükə yaratmır. Qeyd edək ki, orqanizmə daxil olmuş α‐ zərrəciklər işə həddən artıq təhlükəli olur. β ‐ şüalanma, α ‐ şüalanma ilə müqayisədə, nisbətən yüksək nüfuz etmə qabiliyyətinə malikdir. Onlar canlı orqanizmin ayrı‐ayrı toxumalarına 1‐2 sm ‐ ə qədər nüfuz edə bilir. γ ‐şüalar ifrat yüksək nüfuzetmə qabiliyyətlinə malik olan şüalardır. Onlar yalnız qalın divarlı qurğuşun və ya beton lövhələri keçə bilmir. 3. Aydındır ki, şüalanmanın canlı orqanizmdə yaratdığı “zədələnmələr” 56 toxumalara verilən enerji çox olan hallarda daha böyük olur. Orqanizmin bu halda qəbul etdiyi enerji “doza” adlanır. Qeyd edək ki, bu gün “doza” termininin ümumi qəbul olunmuş termin olmasına baxmayaraq, bir çox alimlər bu terminin seçilməsini uğurlu seçim hesab etmirdilər. Belə ki, qədimdən “doza” terminindən dərman preparatlarının elə miqdarı (dozası) üçün istifadə edilmişdir ki, o, orqanizmə zərər vermədən ona yalnız xeyir verir. Əsasən zərərindən danışılan radiasiya şüalanması üçün isə, aydındır ki, bunu demək olmaz. 4. Orqanizm şüalanma dozasını kənarda yerləşmiş və ya hansısa yolla orqanizmə daxil olmuş istənilən radionukliddən ala bilər. Şüalanma dozası eyni bir udulma dozasında α‐şüalanmanın, β‐ və γ ‐şüalanmalarla müqayisədə, daha çox təhlükəli olduğunu nəzərə almır. Bu faktı nəzərə almaq üçün udulma dozasını verilmiş növ şüalanmanın toxumaları “zədələmək” qabiliyyətini özündə əks etdirən təhlükəlilik əmsala vurmaq lazımdır. Bu üsulla hesablanmış dozanı ekvivalent doza adlandırırlar. 5. Nəzərə almaq lazımdır ki, bədənin bir hissəsi (orqanları, toxumaları) digər hissəsinə nəzərən şüalanmaya daha həssas olur. Buna görə də ayrı‐ayrı orqan və toxumaların udulma dozası hesablanarkən alınmış rəqəmlər uyğun “çəki” əmsallarına vurulmalıdır. Ekvivalent dozaları uyğun “çəki” əmsallara vurub, alınmış rəqəmləri bütün orqan və toxumalar üzrə cəmləməklə, şüalanmanın bütöv orqanizmə ümumi təsirini özündə əks etdirən effektiv ekvivalent dozanı alarıq. 6. Effektiv ekvivalent doza ayrı‐ayrı fərdlərin aldığı dozanı əks etdirir. Fərdi effektiv ekvivalent dozaları toplamaqla isə, bir qrup insanların birgə aldığı kollektiv effektiv ekvivalent dozanı müəyyənləşdirmiş oluruq. 7. Bir çox radionuklidlər çox ləng parçalandıqları üçün onlar, uzun müddət radioaktiv olaraq, qalırlar və bu halda onların sonrakı nəsillərdə yaratdığı dozadan söhbət açmaq olar. Adı çəkilən parametr gözlənilən kollektiv effektiv ekvivalent doza adlanır. İndi də radiasiya dozimetriyasında daha çox istifadə olunan bəzi olçü vahidləri arasında mümkün əlaqə ilə tanış olaq. Radioaktiv şüalanmaya aid vahidlər və onlar arasında mümkün əlaqə cədvəl 3.3‐də öz əksini tapmışdır. 3.3. Şüalanmanın yolverilən doza həddi və radiasiyanın gücü İnsanlar mövcud olduğu bütün dövrlərdə təbii radiasiya mənbələrinin yaratdığı şüalanmanın təsirinə məruz qalır. Adətən radiasiyanın zərərli təsirindən danışıldığı halda, bu gün kiçik dozalı radiasiyanın canlı orqanizmlərə stimullaşdırıcı təsir edə bilməsindən də söhbət gedir. Bu baxımdan, fərdi yolverilən doza həddi (FYDH) anlayışının daxil edilməsi zərurəti yaranıb ki, onu da ayrı‐ayrı radionuklidlərin insan orqanizmində toplanmasına dair rəqəmlər əsasında asanlıqla hesablamaq mümkündür. Yüklə 36,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|