Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
71 
 
yerlərdə  isə  nisbətən  kiçik  olur.    Gərginliyin  belə  paylanması  detektorun  xarakterik 
xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir.  
                         Proporsional sayğacda baş verən proseslərin üzərində ətraflı dayanaq. Ardıcıl 
olaraq bir‐birini tamamlayan 3 prosesi nəzərdən keçirək.  
              İlkin  ionlaşma.  Detektordan    keçən  yüklü  zərrəciyin    trayektoriyası  boyunca 
sayğacın  işçi  həcminin istənilən  yerində   ilkin   ionlar  yaranır.  Əgər  zərrəciyin  yolu  
bu  həcmə  yerləşirsə,  onda  yaranan  ionların  sayı  zərrəciyin  enerjisinə mütənasib 
olur.  
            İkinci ionlaşma.  İlkin  müsbət  yüklü  ionlar  və  elektronlar  elektrik sahəsinin 
təsiri ilə uyğun  elektrodlara  tərəf  hərəkət  etməyə  başlayırlar.     Elektronlar məftilin 
ətrafında mövcud olan yüksək   gərginlik   sahəsinə  çataraq,   sahənin  təsiri  ilə  kəskin  
sürətlənirlər  və  zərbə  yolu  ilə  ionlaşmaya  kifayət  edən  yüksək  enerji  əldə  edirlər.  
Nəticədə  elektronların  zərbəsi  atomlardan    (molekullardan)    yeni    elektronların  
qoparılmasına    səbəb  olur  ki,  bu  elektronlar  da  həmin  sahədə  yüksək    sürət   
toplayaraq,  zərbə  ilə  yeni    elektronlar    yaradırlar.  Bu  proseslər  son   nəticədə  
elektronlar seli yaradır.   
                        Qeyd edək ki, bu prosesdə bir ilkin elektronun təsiri ilə minlərlə (və daha çox) 
ikinci elektronlar yarana bilir. Aydındır ki, bu prosesdə həm də külli miqdarda müsbət 
yüklü  ionlar  yaranacaq.  Elektron  selinin  yaranma  müddəti  ~  10
‐8
  san  qədər  olur. 
Baxdığımız bu proses qaz güclənməsi adlanır.  
             Təkrar elektron seli.  Bu   prosesdə   təkrar   elektron  seli  iki   müxtəlif ardıcıl   
proses nəticəsində  yaranır. Belə  ki,  ionlaşmanın  başlanğıcında  yaranmış  elektronlar 
borunu  dolduran  qazın  neytral  atomlarını  (molekullarını)  həyəcanlandırırlar. 
Həyəcanlanmış    atomlar    (molekullar)  da,  öz    növbəsində,    fotonlar  şüalandırmaqla,   
ilkin  ‐  həyəcanlanmamış    hala  qayıdırlar.  Yaranmış  fotonların        enerjisi        katoddan   
fotoelektronlar    qoparmağa    kifayət    etdiyindən    sonuncular    yeni    elektron    seli  
yaradır.  Baxdığımız    prosesin    müddəti,  fotoelektronların      katoddan    qaz    boşalması 
oblastına qədər hərəkət müddəti də nəzərə alınmaqla, 
 ~
 10
‐6
 san təşkil edir.  
                        Təkrar elektron selinin yaranmasının ikinci mərhələsini  katoda çatmış müsbət 
ionların neytrallaşma prosesində ondan elektronlar qopara bilməsi  təşkil edir.  
 
 
İndi də proporsional sayğacların bəzi xüsusiyyətləri ilə tanış olaq. Bu sayğaclar 
yalnız yüklü zərrəcikləri qeydə almağa deyil, həm də onların enerjisini ölçməyə imkan 
verir.  
 
 
Proporsional  sayğacların  energetik  ayırdetmə  qabiliyyəti  ionlaşdırıcı 
kameralara  nisbətən  aşağı  olur.  Bunun    səbəbi  bu  qəbildən  olan  sayğacların  qaz 
güclənməsi  əmsallarının    10 
2
  –  10 
4
  ‐  ə  bərabər  olması  və  nəticədə  çıxışda  yaranan 
impulsun amplitudunun kiçik (
~
 10 
‐2
 V ) olmasıdır. 
 
 
Proporsional  sayğaclarda  yüklü  zərrəciklərin  qeydə  alınma  effektivliyi           
100 % ‐ ə çata bilir. 
 
 
Qeyd  edək  ki,  yüksək  enerjili  zərrəciklərin  qaçış  yolu  proporsional  sayğaca 
yerləşmədiyindən  bu  sayğacla  enerjiləri  nisbətən  kiçik  olan  zərrəcikləri  qeydə  almaq 
(öyrənmək) mümkün olur. 

---

 
 
72 
 
 
 
Aydındır  ki,  son  nəticədə  qeydə  alınmış  elektron  selinə  uyğun  boşalma 
söndürülməlidir.  Heyger  ‐  Müller  sayğaclarında  bu  məqsədlə  ardıcıl  qoşulmuş 
yüksəkomlu müqavimətdən istifadə olunur.  
 
 
Qaz  boşalmasını  özü  söndürən  sayğaclardan  da  geniş  istifadə  olunur.  Bu 
sayğacların  kamerasına  təsirsiz  qazla  yanaşı,  həm  də  söndürücü  qaz  qarışığı 
doldurulur. Söndürücü qaz, adətən, ya 10 ‐ 15 % spirt, etilen kimi üzvi qazdan, ya da 
0.1  ‐  0.5  %   halogendən    (yod  və  ya  bromdan)  ibarət olur.  Bu  zaman  söndürücü qaz 
molekulları, həm əsas qaz ionlarını neytrallaşdırmaqla, həm də katoddan fotoelektron 
qopara bilən fotonları intensiv udmaqla, qaz boşalmasını söndürür.  
 
 
Heyger‐Müller sayğacında yaranan gərginlik impulsu  0.2 V ‐ 40 V intervalında 
olur  və  bu  qiymət  detektə olunan  zərrəciyin    enerjisindən    asılı    olmur.  Bu    sayğacın 
ayırdetmə müddəti 10
‐ 3 
– 10 
‐5
 san, bəzi hallarda  isə  10  
‐7
 san  ‐ yə bərabər ola bilir. 
 
 
 İndi də Heyger‐Müller sayğacının α ‐, β ‐, γ  ‐ şüalanmaları qeydə ala bilməsi 
üçün tələb olunan bəzi konstruksiya xüsusiyyətləri üzərində dayanaq. 
 
 
 α ‐ zərrəciklər sayğacı. α ‐ zərrəciklərin havada qaçış yolu kifayət qədər kiçik 
(~1 sm) olduğundan, onların qeydə alınması üçün qalınlığı 0.1 mkm olan nazik slyuda 
pəncərədən istifadə edilir. Bəzi hallarda isə α  ‐şüalanma mənbəyi sayğacın daxilində 
yerləşdirilir.       
                           β  ‐zərrəciklər  sayğacı.    β  ‐  zərrəcikləri  qeydə  almaq  üçün  yüngül,  metal 
katodu  olan  nazik  divarlı  sayğaclardan  istifadə  olunur.  Bunun  səbəbi,  məlum  olduğu 
kimi, β ‐ zərrəciklərin çox da böyük olmayan qaçış yoluna malik olması ilə əlaqədardır.  
 
 
 Heyger ‐ Müller sayğacında α ‐ və β ‐ zərrəciklərin  qeydə alınma effektivliyi 
100 %  ‐ ə yaxındır. 
 
                 γ  ‐  kvantlar  sayğacı.    Bu  sayğaclarda  γ  ‐  kvantların  qeydə  alınması  sayğac 
üzərinə  düşən  kvantların  oradan  elektron  qoparması  əsasında  həyata  keçirilir.  γ    ‐ 
kvantların elektron qoparma və sonuncuların sayğacın işçi həcminə daxilolma ehtimalı 
kiçik olduğundan, onların qeydəalınma effektivliyi çox kiçikdir (
~
 1 – 2 %).   
                            Qeydəalınma  effektivliyini  artırmaq  məqsədi  ilə  sayğacların  divarını  adətən 
misdən və ya mis örtüyü olan şüşədən hazırlayırlar.   
                           4.4.2.  Ssintilyasiya   detektorları.   Ssintilyasiya    sayğacları.       İonlaşdırıcı   
şüalanmanın   qeydə  alınmasının ssintilyasiy   üsulu   eksperimental  nüvə fizikasının 
ən qədim üsullarından hesab olunur.  
                           Hələ  20  ‐  ci  yüz  illiyin  başlanğıcında  (1902  ‐  ci  ildə)  Uilyam  Kruks  müşahidə 
etmişdir ki,  α ‐ zərrəciyin  flüoressensiya  edə  bilən  maddənin üzərinə düşməsi zəif, 
ancaq gözlə görünən işıq parıltıları – ssintilyasiya yarada bilir. Hər bir α ‐ zərrəciyin bir 
işıq  parıltısı  yarada  bilməsi  müəyyən  edilmişdir  ki,  bundan  da  α  ‐  zərrəcikləri  qeydə 
almaq  üçün  istifadə  edilmişdir.  Həmin  parıltıları  gözlə  saymaq  çətin  və  yorucu 
olduğundan,  elektron  çoxaldıcılarının  əsasında  işləyən  xüsusi  ssintilyasiya  sayğacları 
quraşdırılmışdır. 
 
 
  Dediklərimizdən  aydın  olur  ki,  ionlaşdırıcı  şüalanmanın  ssintilyatorlar  və  ya 
fosforlar adlanan bəzi maddələrdən keçməsi zamanı ssintilyasiya  (görünən və ya UB 
işıq parıltısı)  yarada bilməsi ssintilyasiya sayğaclarının iş prinsipinin əsasını təşkil edir. 

---