Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
65 
 
             Bu şüalanmanı da qeyd etməklə, hərəkət edən zərrəciklərin sayı müəyyənləşdirilir. 
            
Sonradan  müəyyən  edildi  ki,  radioaktiv  şüalanmanın  təsiri    yarımkeçiricilərin 
həcmində  yükdaşıyıcıların  konsentrasiyasını  artırmaqla,  onların  keçiriciliyini  dəyişir. 
Bunun əsasında radioaktiv şüalanmanı qeydə almağa imkan verən yeni növ cihazlar 
quraşdırmaq mümkün oldu. 
            
Radioaktiv  şüalanmanı  qeydə  almaq  üçün  istifadə  olunan  cihazlar  şüalanma 
detektorları  adlanır.  Bu  gün  daha  geniş  istifadə  sahəsi  tapmış  detektorların 
əksəriyyətinin    iş    prinsipinin    əsasında  məhz  radioaktiv  şüalanmanın  maddənin 
atomlarını ionlaşdırmaq qabiliyyəti durur. 
 
 
Şüalanmaları  qeydə  alan  sistemlər,  detektordan  başqa,  həm  də    ölçü 
aparatından ibarət olur. Bu zaman ölçü aparatı detektorun çıxışındakı siqnalı qəbul 
edərək, ölçü əməliyyatını yerinə yetirir. 
 
 4.2. İonlaşdırıcı şüalanma detektorlarının əsas parametrləri 
  
        
                         a)  Effektivlik.  Bu  parametr 

 ilə  işarə  olunur  və 
%
100


Z
s
N
N

 kimi,  yəni 
detektorun  qeydə  aldığı  siqnalların  (impulsların,  işıq  parıltılarının  və  s.)  sayının 
detektora düşən zərəciklərin sayına nisbəti kimi təyin edilir. 
 
 

 ‐  nın  qiyməti  detektorun  xassələrindən,  düşən  zərrəciyin  enerjisindən, 
təcrübənin qoyulma xüsusiyyətindən asılı olur. İstənilən düzgün qoyulmuş təcrübədə 
effektivliyin  sabit  qalması  və  yaxud  da  effektivliyin  dəyişməsinə  nəzarət  tam  təmin 
olunmalıdır.  
 
 
 b)  Ayırdetmə  vaxtı.  Ayırdetmə  vaxtı  dedikdə  elə    minimal 

 müddəti  başa 
düşülür ki,  həmin müddət ərzində detektor iki ardıcıl hadisəni qeydə ala bilsin. Əgər 
bu müddət ərzində hansısa başqa  hadısə baş verirsə, onda o, ya ümumiyyətlə qeydə 
alınmır, ya da qeydəalma düzgün olmur.  
 
 
  c)  Energetik  ayırdetmə.  Bu  parametr  impulsların  amplitud  paylanmasına 
uyğun    pikin  ΔE  eninin  detektorun  monoenergetik  zərrəciklər  seli  ilə  şüalandırılması 
zamanı  yaranan  pikin  zirvəsinə  uyğun  E  enerjisinə  nisbəti  kimi  təyin  edilir  (faizlərlə 
ifadə olunur):                                  
%
100
E
E



. 
 
Qeyd edək ki, detektorun çıxışında siqnalın amplitudu küy səviyyəsindən, yəni 
qeydə  alınan  zərrəciklər  olmayan  halda  detektorun  məxsusi  fonundan  yüksək 
olmalıdır. 
 
 
Detektorlar  həmçinin  sabitliyi,  etibarlılığı,  titrəməyə  davamlılığı,  qiyməti  ilə 
xarakterizə olunurlar.  
 
4.3. İonlaşdırıcı şüalanmanın qeydə alınma üsulları 
 
            
4.3.1.  Çerenkov  sayğacları.  1951  ‐  ci    ildə    Vavilov  ‐  Çerenkov  şüalanması 
adlanan şüalanma növünün aşkar edilməsi bu şüalanmadan elementar zərrəcikləri və 

---

 
 
66 
 
γ  ‐  kvantları  qeydə  almaq  üçün  istifadə  edilə  bilməsinin    başlanğıcını  qoydu.  Daha 
dəqiq desək, müəyyən edildi ki, α ‐ və β ‐ zərrəciklər kimi yüklü zərrəciklərin maddədə 
hərəkəti  zamanı  xüsusi  şüalanma  yaranır  ki,  həmin  şüalanmanı  da  qeyd  etməklə, 
hərəkət  edən  zərrəciklərin  sayını  müəyyənləşdirmək  mümkündür.  Bu  gün  bu  əsasda 
işləyən sayğaclardan işığın mühitdəki faza sürətindən böyük sürətlə hərəkət edən α ‐ 
və  β ‐ zərrəcikləri qeydə almaq üçün  istifadə edilir.  
 
 
4.3.2.  Vilson  kamerası.    Radioaktiv  şüalanmanın  xüsusiyyətlərini  öyrənmək 
üçün  Çarlz  Vilsonun  1912‐ci  ildə  işləyib  hazırladığı  kamera  böyük  əhəmiyyət  kəsb 
etmişdir.  Ç. Vilson müəyyən etmişdir ki, ifrat doymuş su buxarı ionlaşdırıcı zərrəciyin 
trayektoriyası  boyunca  əmələ  gələn  ionlar  zənciri  üzərində  asanlıqla  kondensasiya 
edir.  
 
Bu  üsuldan  bu  gün  uğurla  istifadə  edilir.    Bu  məqsədlə  müstəvi  şüşə  qapağı 
olan  silindrik  qab,  içərisində  doymuş  spirt  buxarı  olan  hava  ilə  doldurulur  və 
kameranın  işçi  həcmi  rezin  boru  vasitəsilə  rezin  “armudla”  birləşdirilir.  Sonra 
radioaktiv  maddə  (preparat)  kameranın  içərisində  bərkidilmiş  nazik  məftil  üzərində  
yerləşdirilir. Kameranın işə salınması  üçün rezin armud yavaş‐yavaş sıxılır  və birdən 
buraxılır.  Sürətlə  genişlənmə  nəticəsində  işçi  həcmdəki  hava  və  buxar  soyuyur  və 
nəticədə  buxar  ifrat  doymuş  hala  keçir.  Həmin  anda  radioaktiv  peraparatdan  α‐
zərrəciklərin  şüalanması  onların    qazda  hərəkət  trayektoriyası  boyunca  ionlar 
toplusunu  yaradacaq.    İfrat  doymuş  buxar  isə  yaranan  ionlar  üzərində  kondensasiya 
etməklə,  maye  damcılarına  çevriləcək.  Damcılar,  yalnız  kondensasiya  mərkəzi  rolunu 
oynayan  ionlar üzərində deyil,  həmçinin də   tozcuqlar üzərində əmələ gələcək. 
 
  Zərrəciyin  hərəkət  trayektoriyası  boyunca  yaranan  damcı  sütunu  zərrəciyin 
izi  adlanır.  Vilson  kamerasında  α‐zərrəciyin  izi,  adı  hallarda  belə,  aydın  görünür.             
β  ‐zərrəciklər  isə  öz  yollarında  daha  az  ionlar  cütü  yaratdığından,  onların  izlərini 
müşahidə etmək, adətən, çətinlik törədir.  
 
 
Rus    fiziki    Dmitriy  Skobilsinin  təklifi  ilə  Vilson  kamerasını    güclü  bircins 
maqnit  sahəsində  yerləşdirməklə,  zərrəciklərin  yükü  və  kütləsi  haqqında  məlumatlar 
almaq  olur.  Bu  zaman  maqnit  sahəsində  hərəkət  edən  yüklü  zərrəciklərə  Lorens 
qüvvəsinin təsir etməsi  onların adı çəkilən sahədə çevrə qövsü üzrə hərəkət etməsinə 
səbəb  olur  ki,  bu  qövsün    radiusuna  və  elementar  zərrəciyin  sürətinə    əsasən  də 
onların xüsusi yükünü (yükünün kütləsinə nisbətini) təyin etmək mümkün olur.  Bəzən  
də,    α  ‐    və    β  ‐  zərrəciklərinin    məlum  xüsusi  yüklərinə  əsasən    və  onların  maqnit 
sahəsində  meylinin  əyrilik  radiuslarını  müəyyənləşdirməklə,  zərrəciklərin  sürət  və 
enerjiləri təyin edilir. 
 
      Vilson kamerasının xarici görünüşü şəkil 4.1 ‐də  təsvir olunmuşdur.  
 
 
     4.3.3.  Qabarcıqlı  kamera.  Elementar  zərrəciklərin  xassələrini  öyrənmək 
üçün istifadə olunan ən yaxşı cihazlardan biri də qabarcıqlı kameradır. Bu kameranın  
iş  prinsipi  ifrat  qızmış  mayenin  zərrəciyin  izi  boyunca  buxara  çevrilməsinə 
əsaslanmışdır.  
            Bu    cihazda  zərrəcikləri  qeydə  almaq  üçün   istifadə    edilən   qapalı   kamera   

---