Microsoft Word tarfilmet11. doc

tolıq izertlep shıg’adı. Onın’ «Tariyxlar» «Waqıyalar» shıg’armasının’ pu’tkil 

birinshi tomı usıg’an bag’ıshlang’an. Urıstı ta’riyplewdi bolsa tek ekinshi kitabında 

baslaydı. Bunı atap ko’rsetip atırg’anımızdın’ ma’nisi Gomerge de, Gerodotqada 

bunday faktografiyalıq-pragmatikalıq usıl jat edi.  Fukidid a’psanalıqtan alısta boldı. 

Biraq ol sol da’wirdegi adamnın’ sanası ele a’psanalıq tu’siniklerge tolı ekenin 

umıtpadı. Sonlıqtanda Fukidid qaharmanları qudaylardı, ko’zi ashıqlardı,  ırımlardı 

tez-tez tilge aladı. O’z so’zlerinen birinde Perikl tikkeley bılay deydi` «Qudaydın’ 

qa’lewi menen bolg’an isti onın’ bolmay qalmaytug’ının an’lap-sezinip qabıl etiw, 

kerek». Fukidid jer silkiniwdi aqıbetlerine ta’biyiy tu’rde tu’sinikler berip, solay 

bolsada spartalılar rwy-jılı bul qubılıs jaqsı belgi emes, dep esaplap a’skeriy 

ha’reketlerdi baslamadı, dep ko’rsetedi. Fukididtin’ miynetleri haqqında so’z etkende 

onın’ qaharmanlarının’ so’ylegen so’zleri haqqında aytıw kerek. Olar ha’rqanday 

temalarg’a bag’ıshlang’an. Sanı r0 tın’ do’gereginde dep esaplanadı.  

Fukididtin’ bir o’zgesheligi o’zinin’ oy-pikirlerin qaharmanları arqalı 

bildiriwge ha’reket etedi. Al bul qaharmanlar ma’selen tosınnan bolıwlıqtı ga’ 

moyınlaydı, ga’ ta’n almaydı. Yag’nıy birde bir pikir bildirse ekinshi ret og’an 

qarama-qarsı pikirde bolıwı mu’mkin. Bunnan Fukididtin’ ele a’psanalıq 

tariyxıylıqtan tolıq qutıla almag’anın, anıg’ırag’ı onın’ ornın basatug’ın universal 

model taba almag’anın ko’remiz. 

Fukididtin’ miynetlerine tariyx filosofiyası ko’z-qarasınan baha beretug’ın 

bolsaq, biz onın’ a’psanalıq tu’sindiriwlerden shetlewine baylanıslı onda waqıt ha’m 

ken’islik tu’sinigi qanday formag’a iye bolg’anın anıqlawımız kerek.  

Birinshiden, eger Fukididte a’psanalıq tu’sindiriwler alıp taslang’an bolsa, 

onda a’psanalıq ba’rinen burın turmıstın’ ken’islilik-waqıtlıq ag’ımında joq bolıwı 

kerek. Al onnan ha’rqanday a’psanalıq alıp taslang’an ken’islik ha’m waqıttın’ o’zi 

neW Olar qanday boladıW — degen soraw tuwıladı. Bunday jag’dayda ken’islik 

ha’m waqıt ma’zi bir o’z aldına alıng’an printsipler tu’rinde bolıwı mu’mkin. Olar 

a’psanalıq obrazlar menen ba’lkim hesh na’rse menen tolıqtırılmawı, ba’lkim ha’r 

qanday bezew ha’m sıpatlamalardan ayrılg’an absolyut boslıq bolıwı mu’mkin. Ha’r 

qanday a’psanalıqtan ayrılg’an waqıt heshqanday tolıqtırıwlarg’a iye bolmag’an 

printsip sıpatında g’ana ha’reket etedi. Al bul printsip real o’mir su’riwshi, real bar 

na’rse tu’rinde pikirlenetug’ın bolsa, onda biz absolyut bir qıylı waqıtqa, absolyut 

formasız waqıtqa ja’ne bası-ayag’ı, ortası joq tolıq boslıqqa iye bolamız. 

Birinshi ret tariyxıy izertlewde bul bos bir qıylı ha’m sheksiz waqıt ha’m 

usınday tu’rdegi ken’islik payda boladı. Bunda waqıt ha’m ken’islikti olardı 

toltıratug’ın zatlar ha’m waqıyalardan ajıratıwg’a, bo’liwge boladı. Olar bul zatlar 

---

ha’m waqıyalardın’ xarakterinde hesh na’rseni anıqlamaydı, al olardı tek mazmunsız, 

biyparıq tu’rde bo’listiredi. Sebebi ken’islik ha’m waqıttın’ pu’tkil mazmunı usı 

zatlardın’ o’zi ta’repinen do’retiledi. Bir qıylı ja’ne sheksiz ken’islik ha’m waqıt 

olardan ha’r qıylı zatlardı ja’ne waqıyalardı, ba’rinen burın a’psanalıqtı alıp 

taslawdın’ na’tiyjesi. 

Usıg’an baylanıslı Fukididtin’ o’z xronologiyasın waqıyalardın’ izbe-izligin 

qalay tu’sinetug’ını bizdi qızıqtıradı. Sarras ju’rgizilgen xronologiyada a’psanalıqtan 

shetlewdi an’latadı. Grekler waqıt esabın Olimpiada oyınları sho’lkemlestirilgen dep 

na’zerde tutılg’an sa’neden, (yag’nıy bizin’ eramızg’a deyingi utu-jıldan baslaydı). 

Anaw yamasa mınaw waqıyanı Olimpiada o’tkerilgen to’rt jıllıqtı ko’rsetiw menen 

belgileydi. Fukidid waqıttı esaplawdı bunday etip ju’rgiziwdi ilimiy emes dep biledi. 

Sebebi, deydi ol, tiyisli tariyxıy da’liller, tastıyıqlawlar bolmag’anlıqtan, oyınlardın’ 

baslanıw sa’nesin anıqlaw mu’mkin emes. Qandayda bir arxont (joqarı basshı)tın’ 

biyligi tusında waqıyanın’ ju’z bergenin salıstırıp ko’rsetiwde maqul bolmaydı dep 

esaplaydı Fukidid. Ol waqıttı quyash jılları boyınsha sanaydı. Ha’r bir jıl yaki qıs, 

yaki jaz waqıtı bolıwı mu’mkin. Peloponnes urısı waqıyaların da bir jıldan ekinshi 

jılg’a, ekinshisinen u’shinshisine o’tip sa’wlelendiredi. 

Biraq bunda da Fukidid turaqlılıqtı saqlay almaydı. Ma’selen, «Spartada 

Enesiy efor (xalıq ta’repinen saylanatug’ın basshı) bolg’anda, al Afinada Pifodordın’ 

basshılıg’ına qırıq to’rt ay qalg’anda degen qatarlardı ko’riw mu’mkin. Bunda onın’ 

quyash kalendarınan shetlewi haqqında aytıwg’a boladı. 

Ekinshiden Fukidid waqıttı ha’r qanday a’psanalıqtan ajıratıp tu’siniwde, bul 

waqıttı ol tutas passiv tu’rinde ko’z aldına keltiriwi tiyis edi. Sebebi waqıttı 

a’psanalıq tu’sindiriwde waqıt o’zin toltırg’an waqıyalardan bo’lip qaralmadı, onı 

toltırg’an waqıyalardan aktiv boldı. Endi Fukididte tariyxtın’ birden-bir ha’reketshen’ 

tulg’aları (ku’shleri) bul adamlardın’ o’zleri, yag’nıy sırttan aralasıwlarsız tek 

adamlar ekeni ma’lim boldı. Biraq ol da’wirde adamlar, degen ayqın tu’sinik joq edi. 

Ekonomikalıq gu’restin’, siyasiy gu’restin’ ne ekenin heshkim bilmedi. Sonlıqtanda 

«insan» ha’m «adamlar» ulıwma ha’m anıq emes tu’rde tu’sinildi.  

Solay etip Fukidid a’psanalıqtan bas tarttı, biraq bizin’ tu’sinigimizde ilimiy 

faktografiya ha’m ilimiy pragmatizm da’rejesine jete almadı. Bir qıylı ha’m bos 

waqıt ja’ne ken’islik kontseptsiyasına deyin jetti, olardı pu’tkil aktivliginen ayırdı, 

pu’tkil aktivlilikti (belsendilikti) adamg’a ju’kledi. Biraq adam differentsiallang’an 

tu’rde ha’reket etetug’ın tariyxıy izertlewdin’ universallıq modeline deyin jete 

almadı. 

 

---