Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 428
VƏ SİLAH HİSSƏLƏRİNİN ADLARI TARİXİ-LİNQVİSTİK MÜSTƏVİDƏ
Qorqudşünaslıqda silah adları, eləcə də döyüş geyimlərinin adları tarixi-linqvistik baxımdan kompleks və sistemli şəkildə araşdırılmayıb. Heç şübhəsiz ki, bu problemi həll etməklə bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirmək olar. Məsələn: qədim türk tarixi, xü- susən də türk hərb sənəti üçün səciyyəvi olan silah növlərinin ümumi mənzərəsi daha dolğun canlandırıla bilər; silah adlarında daşlaşmış şəkildə yaşayan arxaik dil vahidləri aşkarlanar; türk mənşəli, eyni zamanda alınma silah adlarının “Kitab” və digər qə- dim türk mənbələrindəki yeri və rolu barədə dəqiq fikirlər söylə- mək olar; bir sıra obrazlı ifadələrin məhz silah adlarının asso- siativliyi ilə yaradıldığı müəyyənləşər... Elə buna görə də ilk ola- raq aşağıdakılara diqqət yetirmək lazım gəlir: − “Kitab”dakı silah adlarının bir hissəsi Orxon-Yenisey abidələri, eyni zamanda M.Kaşğarinin “Divan”ı üçün də səciy- yəvidir: “Kitab”da: qılıç, ox, sügü...; Orxon-Yenisey abidələrində: kılıç, ok, süηüg...; M.Kaşğarinin “Divan”ında: kılıç, ok, sünqü...; − “Kitab”dakı silah adlarının əksəriyyəti türk mənşəlidir: qılıc, yay, ox, dəpər, sügü... Bu sistemdə alınma sözlər çox azdır: gürz (fars), qəbzə (ərəb. dəstə, qulp); − “Kitab”da intensivliyi ilə fərqlənən silah adlarının bir qismi müasir ədəbi dilimizdə işlənməsə də, şivələrimizin əksə- riyyətində mühafizə olunur: sapand, taraqa... Burada bir detalı da qeyd etmək lazım gəlir: Borçalı toponimləri sistemindəki “Sadaq- lı” oykoniminin apelyativi “Kitab”dakı “sadaq” (oxqabı) sözü ilə eyni xətdə birləşir ki, bu da silah adının toponimik vahiddə daşlaşmış şəkildə yaşadığını təsdiqləyir; − “Kitab”ın dilində bir sıra hərbi terminlərin həm də şəxs adı kimi işlənməsinə təsadüf edilir: oq+çı=oqçı = Oqçı (Əηsə qoca oğlı Oqçı); yay (silah adı) = Yayxan keşiş oğlı; dəmür tonlu =
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 429
Dəmür Tonlu Mamaq ... Bu cür adlar müasir türk, o cümlədən Azərbaycan antroponimikası baxımından da səciyyəvidir: Qılınc, Qılıncxan, Kaman, Kamandar, Gürzalı...; Burada bir məqam da yada düşür: “qılınc” apelyativi İsa Hüseynovun “İdeal” romanında ləqəb kimi müşahidə olunur: Qılınc Qurban; − “Kitab”da təsvir olunan qılıc, yay-ox, sapan, dəpər, sügü kimi silah adları qədim türk hərb sənətinin atributları kimi çıxış edir; − Rus dilindəki türk mənşəli sözlər sırasında silah və silah hissələrinin adları xüsusi yer tutur: саадак, топор, кинжал… Rus dilinə türk dillərindən daxil olmuş bu tip sözlərin hər biri “Ki- tab”dakı forma və semantikasına uyğundur: sadaq, dəpər, xəncər... − “Kitab”dakı çoxsaylı obrazlı ifadələrin tərkibində silah adları açıq-aydın şəkildə görünür: qılıcı altından keçmək, qılıc qı- nını doğramaq, ıldız kibi parlayıb gələn kafir cidası, oxa sancıl- maq, qurulu yaya bəηzər çatma qaş, buynızı almas cida kibi bu- ğa... Türk poetik təfəkkürü ilə yoğrulmuş bu ifadələrin hər birində silah adlarının məntiqi mərkəz funksiyasında çıxış etməsini və ya bunların hər birinin məhz silah adlarının assosiativliyi ilə yaran- masını başqa faktlarla təsdiqləməyə ehtiyac qalmır. Burada o da vurğulanmalıdır ki, təqdim etdiyimiz obrazlı ifadələrə “Kitab”ın hər səhifəsində rast gəlinir. Bu da təsadüfi hesab oluna bilməz. Çünki “Kitab”, hər şeydən əvvəl, qəhrəmanlıq eposudur. Yeri gəlmişkən, müasir dilimizdəki “qılıncının dalı da kəsir, qabağı da”, “qılınca sarılmaq”, “yaya dönmək”, “ox atıb yayını gizlət- mək” və s. kimi çoxsaylı frazeoloji vahidlər də “Kitab”la səsləşir, sanki onların hər biri “Kitab”ın poetik strukturundan süzülüb gəlib; − “Kitab”da silah adlarından əvvəl işlənmiş sözlər silah barədə dolğun təəssürat yaradır: qara polad uz qılıc, altmış tutan köndər, qarğu talı sügü, qayın oq, ağca tozlu qatı yay... Silah adlarının bu cür təqdimi sılahın nədən və necə hazırlanması barədə dəqiq nəticələr çıxarmağa imkan verir. Yəni silah adlarından əvvəl işlənmiş sözlərin informasiya tutumu çox dərin və zəngindir.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 430
Qorqudşünaslıqda daha çox epitetlər başlığı altında öyrənilən belə ifadələrin semantikası, görünməyən tərəfləri həm də digər mənbə- lər kontekstində araşdırılmalıdır... Bütün bunlar “Kitab”dakı silah adlarının hər birinə ayrılıqda münasibət bildirməyi diktə edir. Bu mənada “Kitab”dakı silah adlarının aşağıdakı kimi səciyyələndiril- məsini məqsədəuyğun hesab edirik:
sözü barədə Ə.Dəmirçizadə yazır: “Yaraq – “Kitabi-Dədə Qor- qud”da ümumən hər cür “əhtac – gərək – alət” mənasında iş- ləndiyi halda, Azərbaycan dilində bu məna daralmış, yəni müasir dildə ancaq “silah” mənasını ifadə edən bir söz kimi işlənir” 1 . Bu fikir digər dilçilər tərəfindən də müdafiə olunur. Amma “Ki- tab”dakı “yaraq” sözünə bir neçə prizmadan yanaşmaq lazım gə- lir: silah da daxil olmaqla hər cür hazırlıq mənasında: av yarağı. “Çün av yarağı oldı, kim atın ögər, kim qılıcın, kim çəküb ox at- mağın ögər” (D-237); mühüm bir işə hazırlıq mənasında: dügin yarağın görmək (toy hazırlığı görmək). “Ağır dügin yarağın gördi” (D-89); yaraq görmək (hazırlıq görmək). “Bazırganlar yaraq gör- dilər” (D-95); “yaraqlu” düzəltmə sifəti daxilində məhz “silah” mənasında: yaraqlu (silahlı). “Yaraqlu altmış adam seçiη, varsun- lar, tutıb gətirsinlər” (D-263); qoşa söz formasında: yadaq-yaraq (yataq-yaraq; silah da daxil olmaqla hər cür hazırlıq görmək). “Yadağı-yarağilə yola girdi” (D-202); frazeoloji vahid daxilində: baş yarağı eləmək (başına çarə eləmək, başını qorumaq...). “Baş yarağıη eyləη, üzəriηüzə yağı gəlür” (D-243); Maraqlıdır ki, “yaraq” sözü “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğətində yalnız “silah” mənasında təqdim olunub (Bakı, 1999, səh.103). H.Məmmədov isə “yaraq” sözünü “Kitab” və müasir Azər- baycan dili kontekstində araşdıraraq düzgün nəticələr söyləmişdir: “Yaraq sözü də xalq deyimində “Dədə Qorqud” eposundakı geniş, bir neçə mənalığını saxlamışdır. Belə ki, “yaraqlandı getdi”, “üs- tündə yarağın varmı?”, “yaraqsız çölə çıxma” və s. kimi deyimlər-
1 Ə.Dəmirçizadə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili. Bakı, 1959, səh.145. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|