Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 86
görülmektedir. Arap tarihçi ve coğrafiyaçılarının verdikleri başka bir bilgiye göre, Berda, Arran, Nahçevan bölgeleri de Ermenis- tan`dan sayılıyordu. Bugün Sovyetler Birligi içerisinde ve Aras`ın kuzeyi ile onun bir kolu olan Arpaçayı arasında bir cumhuriyet olan bölgenin adı olup başkenti Erivan`dır” 1 .
Bəri başdan qeyd edək ki, O.Ş.Gökyayın fikirləri tarixi həqi- qətləri düzgün əks etdirmir. Müəllif unudur ki, “ərməniyyə” Er- mənistan deyil, türklərin yaşadığı ərazinin adıdır, “ərmən” də er- məni mənşəli yox, türk mənşəli sözdür (ər – igid, mən-adam). Təəccüb, həm də təəssüf doğuran budur ki, “Kitab”da “hay” və “Hayıstan” kəlmələri işlənməsə də, haylarla bağlı heç bir hadisəyə işarə olunmasa da, O.Ş.Gökyay “Dədə Qorqud”un coğrafiyası kontekstində “qədim” və müasir Ermənistandan bəhs edir, tarixi faktları saf-çürük etmək əvəzinə, təhrif edilmiş şəkildə təqdim edir. Burada bir neçə faktı xatırlatmaq lazım gəlir: birincisi, N.Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” poemasının “Şapurun Şirini ax- tarmaq üçün Ərmənə getməsi” hissəsində “Ərmən” Şirinin Vətəni kimi təqdim olunur: “Şirinin yanına bir aya gəldi... Ərmən dağları- na gəlib yetişdi”; ikincisi, bir sıra tarixi mənbələrdə”Bərdə” Ər- məniyyənin mərkəzi şəhəri kimi göstərilir: “...8 (VIII-Ə.T.) əsrdə Əməvilər xilafətinin tərkibində yaradılmış canişinlik. Canişinliyin inzibati mərkəzi Dvin (Dəbil) şəhəri idi, 789-cu ildə mərkəz Bər- dəyə köçürüldü (Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. IV cild, Bakı, 1980, səh.228); üçüncüsü, etimoloji araşdırmalarda “Bərdə” daha çox türk mənşəli söz kimi izah olunur. Ə.Haqverdiyev bu cür araşdırmaların, demək olar ki, əksəriyyətinə münasibət bildirib: “Bərdə qədim türk dillərindəki “qab, piyalə, kuzə” anlamlı “bart” sözü əsasında yaranıb (A.Axundov); “Bərdə sözü qədim türk di- lində qol, ensiz çay, sapabənzər çay, tel mənasındadır” (E.Əzi- zov); “Bərdə adlı yaşayış məskənləri Orta Asiya, Ural və Altay ərazilərində də vardır” (E.Murzayev); “Orta Asiyada sakların ya- şadığı Sakistan vilayətində Bərdə adlı şəhər olmuşdur” (Q.Qrum –
1 O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. İstanbul, 2000, səh LXXXVII. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 87
Qrijimaylo); “Bərdə toponimi sak tayfalarından olan partien tayfasının adından alınıb, “qaçmaq” mənasını ifadə edir” (M.El- li)... Ə.Haqverdiyev bu tip fikirlərin hər birini saf-çürük edərək yazır: “...Çin mənbələrində xun kimi qeyd olunan hunlar eradan əvvəl sak tayfalarının ən güclü qollarından birini təşkil etmişlər. Onların tərkibində olan tayfalardan biri isə bərdorlar olmuşdur... Bərdə şəhərinin adı eradan əvvəl sak tayfalarının tərkibində Azərbaycan ərazisinə gəlmiş bərdor tayfasının adından alınmış, sonralar çox cüzi dəyişikliyə uğrayaraq Bərdə adlandırılmışdır” 1 .
yayın haqlı olmadığını bir daha təsdiq edir. “Kitab”a daha çox qədim türk epik təfəkkürü və islam dini kontekstində yanaşan N.Cəfərov bir sıra maraqlı mülahizələr söy- ləyir: “...kafirlər əsir düşmüş oğuz igidlərinə - qazizlərə cəza ver- sələr də, onları öldürmürlər... hətta xoş günlərində həmin igidləri gətirib qopuz çaldırır, qulaq asırlar. Çox zaman igidi ona görə əsir saxlayırlar ki, öz yerinə (Oğuza) qayıdıb yeni qüvvə ilə onların (kafirlərin) üzərinə gəlməsin... “Kitab”da təqdim edilən epik zaman kafirlər üçün deyil, islamı qəbul etmiş oğuz türkləri üçün işləyir ... Eposda etnik münaqişədən söhbət getmir, bütün ziddiy- yətlər dini-ideoloji mahiyyət daşıyır, müsəlmanlarla kafirlər ara- sında baş verir. Lakin müsəlmanların əsasən oğuz türklərindən, kafirlərin isə qıpçaq türklərindən, gürcülərdən (ümumən iber- Qafqazlardan), yunanlardan (rumlardan) və s. olması həmin müna- qişələrə müəyyən dərəcədə etnik məzmun verir. Oğuz igidləri ka- firlərdən qız alırlar, hətta “Baybura oğlu Bamsı Beyrək boyu”ndan belə məlum olur ki, Baybecan qızı Banıçiçəyi, bir tərəfdən, Beyrəklə beşikkərtmə nişanlı edir, digər tərəfdən, kafirə - Bayburt hasarının bəyinə söz verir ki, qız onundur...” 2 . “Kitab”ın seman- tikasına, eyni zamanda qədim türk tarixinə istinadən söylənilmiş, bu fikirlərdə bir neçə cəhət diqqəti cəlb edir: kafirlər sırasında ilk
1 Ə.Haqverdiyev. Orta əsr Bərdə şəhəri. Bakı, 1991, səh.15-16. 2 N.Cəfərov. Eposdan kitaba. Bakı, 1999, səh.112-115. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 88
olaraq məhz qıpçaq türklərinin adı verilir; kafirlər sırasında ermə- ni adlı bir etnosun adı yoxdur (bir sıra tədqiqatçılar isə kafirlər dedikdə daha çox ermənilərin nəzərdə tutulduğunu göstərirlər); kafirlər qopuz çaldırır, qopuza qulaq asırlar; Oğuz bəyləri kafirlər- dən qız alırlar; kafirlər əsir düşmüş Oğuz igidlərini öldürmürlər; Baybicanla Bayburad Hasarının bəyi arasındakı gizli məqamlara işarə edilir. Anar “Kitab”dakı kafirlərlə bağlı iki mülahizə irəli sürür: “Kitabi-Dədə Qorqud”da kafirlərlə döyüşlər dastanın çox sonralar yazıya alınmış nüsxələrində müəyyən dini dona geyindirilsə də, bunun əsərin ruhunda, mahiyyətində heç bir möhkəm əsası, kökü yoxdur... onlar heç bir xalqı təcəssüm etməyən mücərrəd, dastan- vari epik yağılardır”; “Kitab”dakı əsas oğuz düşməni Şöklü (bəzi nəşrlərdə Şükülü, ya Şüklü) Məlikdir. Bu adın milli mənsubiy- yətini təyin etmək çətindir. Məlik kafirlərin başçısıdır, amma axı Kiçik Asiyada islam dini uğrunda xaçpərəstlərlə, müharibə aparan qəhrəmanın da adı Məlik Danışmənddir. “Kitab”da başqa Məlik- lərin adına diqqət edək: “Ağ Məlik, Qara Aslan Məlik, Buğacıq Məlik və i.a.” 1 Müəllifin ikinci fikri daha inandırıcı görünür. Problemə oğuz-qıpçaq türkləri kontekstində yanaşan S.Əliza- də və F.Zeynalovun fikrincə, “kafirlər – müsəlman olmayan, büt- pərəstliyə inanan qıpçaq və karluq tayfalarıdır” 2 . Bu fikrin düz- günlüyünü qüvvətləndirən bir neçə arqumentə diqqət yetirək: – kafirlərin şəxs adlarının əksəriyyəti türk mənşəlidir: Ağ Məlik, Qara Arslan Məlik, Qıpçaq Məlik, Buğacıq Məlik...; – eyni apelyativli bir sıra şəxs adları həm Oğuzlar, həm də kafirlər üçün səciyyəvidir: Oğuzlarda – Buğac, Arslan, Qarabu- daq...; kafirlərdə - Buğacıq, Qara Arslan (buğa, qara, arslan); – kafir obrazları üçün səciyyəvi olan “məlik” titulu Oğuz bəyi Baybicanın antroponimik modelində də müşahidə olunur: Baybican məlik – “Baybican məlikiŋ qızın aldı” (D-121). Yeri
1 Anar. Dədə Qorqud dünyası. Sizsiz. Bakı, 1992, səh.31-33. 2 Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, səh.136. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|