MikrobiologiYA, sanitariya və GİGİyena fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ

adlı kitabında 3 mikrob formasının (dairəvi, çöpvari və vergülvari) təsvirini və onların 
şəkillərini vermişdir. 
Bu  dövrdə  müxtəlif  ölkələrdə  canlıların  öyrənilməsi  sahəsində  tədqiqatlar 
aparılırdı. İngilis fiziki Robert Huk (1635-1703) 1660-cı ildə okulyar və obyektivli 
mikroskop düzəldərək bitkilərin hüceyrələrini, kök və s. hissələrini öyrənmişdir və 
onların  quruluşunu  əks  etdirən  «Mikroqrafiya»  adlı  əsərini  çap  etmişdir.  İlk  dəfə 
hüceyrə  termini  R.Huk  tərəfindən  elmə  daxil  olmuşdur. Mikrobiologiya elminin  ilk 
inkişaf  dövrü  morfoloji  inkişaf  dövrü  olduğuna  görə,  bu  sahədə  çalışan  alimlər 
mikroorqanizmləri  də  sistemləşdirməyə  təşəbbüs  göstərmişlər.  Hətta  məşhur 
təbiətşünas  İsveç  alimi  K.Linney  (1707-1778)  mikroorqanizmləri  «xaos» 
adlandıraraq xüsusi bir qrupa ayırmışdır. 
Bu  dövrdə  tədqiqatçılar,  mikrobların  təbiətdəki  fəaliyyətini  və  törətdikləri 
xəstəlikləri  öyrənməzdən  əvvəl,  onların  xarici  görünüşü  ilə  məşğul  olurdular. 
Morfoloji  dövr  alimlərindən  danimarkalı  Otto  Mülleri  və  Erenberqi  göstərmək 
olar.  Müller  öz  kitabında  mikrobların  müxtəlif  formalarını  qeyd  etmiş,  hazırda 
mikrobiologiyada təsadüf etdiyimiz bakteriya və spiril adları isə ilk dəfə Erenberq 
tərəfindən işlədilmişdir. 
Morfoloji dövrdə tapılan  mikrobların görünüşü etibarilə müəyyən bir sistemə 
salınması  1854-cü  ildə  Kon  tərəfindən  həll  edilmişdir  və  həmin  təsnifat  hələ  də 
qüvvədədir. Kon mikrobları basil və spiril formalarına ayırmışdır. 
Mikrobların tədqiqinin morfoloji dövrü  əsrin 60-cı illərində fizioloji dövr ilə 
əvəz  olunmuşdur.  Bu  dövrdə  mikrobiologiya  sahəsində  L.Paster, R.Kox, İ.Meçnikov, 
L.Senkovski,  D.İvanovski,  S.Vinoqradski  kimi  dünya  şöhrəti  qazanmış  simalar 
meydana çıxır. 
 
Fiziolojidövrün  əsasınıqoyanfransızalimiLuiPaster  (1822-1895)  olmuşdur.  O 
ilk  dəfə  göstərmişdir  ki,  mikroblar  nəinki  xarici  görünüşcə,  hətta  müxtəlif 
xüsusiyyətləri  və  ayrı-ayrı  proseslərdə  iştirakı  ilə  də  bir-birindən  fərqlənirlər.  Bu 
sahədə  öz  tədqiqatlarını  genişləndirən  L.Paster  1857-ci  ildən  1869-cu  ilə  qədər 
qıcqırma, onu əmələ gətirən mikroblar, pivə və üzüm çaxırını xarab edən mikroblar, 
ipək  qurdunun  xəstəliklərinin  öyrənilməsi  ilə  məşğul  olmuşdur.  Nəticədə  o, 
qıcqırma  proseslərinin  biokimyəvi  mahiyyətini  açaraq,  onların  müxtəlif  növ 
mikroorqanizmlərin  iştirakı  ilə  baş  verdiyini  göstərmişdir.  L.Paster  yağ  turşusuna 
qıcqırmanın  biokimyəvi  mahiyyətini  öyrənərkən,  anaerobiozu,  yəni  molekulyar 
oksigensiz  həyatı  kəşf  etmiş  və  göstərmişdir  ki,  qıcqırma  həmin  bakteriyalar  üçün 
enerji  mənbəyidir.  L.Pasterin  bu  kəşfləri  ilə  əlaqədar  olaraq  mikrobiologiyada  yeni 
sahə  –  texniki  mikrobiologiya  sahəsi  meydana  çıxmışdır.  O,  şərabçılıq,  pivə 
hazırlama və s. yeyinti sənaye sahələrinin elmi əsasını da vermişdir. L.Paster şərabı 
xarab olmaqdan qorumaq  üçün  xüsusi bir  üsul (pasterizasiya) təklif etmişdir ki, bu 
da  yeyinti  məhsullarının  konservləşdirilməsində  geniş  tətbiq  olunur.  Pasterin  tibbi 
mikrobiologiya  sahəsində  də  olduqca  böyük  xidməti  olmuşdur.  O,  ilk  dəfə  toyuq 
vəbası mikroblarını kəşf etmiş, ipək qurdu xəstəliyini öyrənmiş, daha sonra isə insan 
və  heyvanların  xəstələnməsinə  səbəb  olan  mikroorqanizmlərlə  məşğul  olmuşdur. 
L.Paster  qarayara  və  toyuq  vəbasına  qarşı spesifik  mübarizə  üsullarını  irəli  sürmüş 
və onların müsbət nəticə verdiyini isbat etmişdir. 

---

L.Paster  öz  əməkdaşı  E.Ru  ilə  birlikdə  quduzluq  xəstəliyini  də  tədqiq  etmiş, 
1885-ci ildə ona qarşı peyvənd kəşf etmişdir. 
Pasterin  fəaliyyətinin  ən  mühim  mərhələləri  vaxtı  ilə  onun  laboratoriyasının 
evin divarına vurulmuş xatirə lövhəsində qısa olaraq belə göstərilmişdir: 
1857- qıcqırma 
1860-öz-özünə törəmə 
1865-şərab və pivə xəstəlikləri 
1868-barama qurdlarının xəstəlikləri 
1881-yoluxma və vaksina 
1885-quduzluqdan qorunma 
Mikrobiologiyanın  inkişafında  mühüm  rol  oynayanlardan  biri  də  alman  alimi 
Robert  Kox  olmuşdur  (1843-1910).  O,  insanlar  arasında  müxtəlif  yoluxucu 
xəstəliklərin bakteriyalar tərəfindən törədildiyini  isbat etmiş  və  1882-ci  ildə  vərəmin 
törədicilərini  tapmışdır.  Vərəmi  törədən  bakteriyalar  onun  şərəfinə  «Kox  çöpləri» 
adlandırılmışdır.  Vərəmin  öyrənilməsinə  görə  1905-ci  ildə  R.Kox  Nobel  mükafatına 
layiq  görülmüşdür.  O,  bərk  qidalı  mühitdə  mikrobların  təmiz  kulturasını  almaq 
üsulunu  hazırlamışdır.  R.Kox  patogen  mikroblarla  mübarizə  məqsədilə  dezinfeksiya 
üsulunu, anilin rəngləri ilə mikrobların boyanmasını, eləcə də mikrofotoqrafiyanı kəşf 
etməklə  mikrobiologiya  texnikasının  əsasını  qoyan  tədqiqatçı  alim  kimi  tarixə  daxil 
olmuşdur.  R.  Kox  ilk  dəfə  eksperimentlə  F.Henli  tərəfindən  yoluxucu  xəstəliyin 
spesifikliyinə  dair  irəli  sürülən  fikri  əsaslandırmış  və  infeksiyanın  spesifiklik 
qanununu kəşf etmişdir. Bunun üçün 3 şərt irəli sürmüşdür.  
1.  Yoluxucu  xəstəlik  zamanı  xəstə  orqanizmdə  mütləq  bu  amil  tapılmalı  və  o 
amil sağlam adamlarda və başqa xəstəliklərdə olmamalıdır. 
2.  Həmin amilin təmiz kulturası alınmalıdır. 
3.  Təmiz  kulturanı  sağlam  heyvana  vurduqda  o,  həmin  xəstəliyə 
yoluxmalıdır.Ona görə də bu hazırda Henli-Kox triadası adlanır.  
Qarayaranın  etimologiyasının  Kox  tərəfindən  öyrənilməsi  (1876)  tibbi 
mikrobiologiyanın başlanğıcının parlaq dövrü olmuşdur. 
Mikrobiologiyanın  -inkişafında  dünya  şöhrəti  qazanan  alimlərdən  biri  də    İ.İ. 
Meçnikov  (1845-1916)  olmuşdur.  Onu  haqlı  olaraq  tibbi  mikrobiologiyanın  və 
immunologiyanın  banilərindən  hesab  edirlər.  O,  ilk  dəfə  1883-cü  ildə  immunitetin  
foqositar  nəzəriyyəsini  irəli  sürüb  əsaslandırmışdır.  İnsanın  keçirdiyi  bəzi 
xəstəliklərdən  sonra      həmin  xəstəliyə  yoluxmaması  çoxdan  məlum  idi.  Lakin 
qazanılmış  aktiv  immunitetin  mahiyyəti  məlum  deyildi.  Meçnikov  bu  prosesin 
təbiətinin öyrənərək göstərdi ki, orqanizmin xəstəlikdən qorunması  mürəkkəb bioloji 
bir reaksiyadan asılıdır ki, bunun da əsasını foqositlər təşkil edir. Bu nəzəriyyəyə görə 
orqanizmə  daxil  olan  yad  cisimlər  orqanizmdə  olan  xüsusi  hüceyrələr-foqositlər 
tərəfindən  udularaq  məhv  edilir  və  ona  görə  də  orqanizm  yoluxduqda  belə 
xəstələnmir.  Meçnikov  immunitetdə  foqositozun  rolunu  aydınlaşdırmışdır.  1909-cu 
ildə bu nəzəriyyəyə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Həmçinin o, ilk dəfə 
dizenteriya 
mikrobunu 
görmüş 
və 
insanın 
tez 
qocalması 
səbəblərini 
aydınlaşdırmışdır. 
Bakteriyaların  düzgün  təsnifatı  F.Kon  (1828-1898)  tərəfindən  verilmişdir.  O 
bakteriyaları bitkilər aləminə aid edərək onları yosunlarla eyni qrupda cəmləşdirir və 

---