Morfemika va so’z yasalishini o’qitish metodikasi

topshiriq. So’zlar xazinasidan berilgan jadvalga mos sozlarni topib joylashtiring.

OT ASOSLI OTLAR
ikki morfemali sodda yasama otlar		uch morfemali sodda yasama otlar		to’rt morfemali sodda yasama otlar
afsun/gar		egar/soz/lik		kutub/xona/chi/lik

So’zlar xazinasi

va’zxonlik	afsungar	amaliyotchi	childirmakash
elakchi	kutubxonachilik	ko’katzor	egarsozlik
suvoqchilik	kabobpazlik	ma’muriyatchilik	qiziqchilik
dabdaba	gazlama	gulbarg	dalachilik
lug’atchilik	qishloq	po’stindo’zlik	gazetxonlik

2. 
   topshiriq. ‖So’zlar xazina‖sidagi jadvalga mos kelmaydigan to’rtta so’zni ajratib yozing.
   

jadvalga mos kelmagan so’zlar

O’quvchilar mazkur topshiriqni kichik guruhlarda ishlab quyidagicha bajarishlari zarur:

OT ASOSLI OTLAR
ikki morfemali sodda yasama otlar		uch morfemali sodda yasama otlar		to’rt morfemali sodda yasama otlar
afsun/gar		egar/soz/lik		kutub/xona/chi/lik
dala/chilik		ela/k/chi		amal/iy/ot/chi
		gazet/xon/lik		qizi/q/chi/lik
			kabob/paz/lik		ma’mur/iy/at/chilik
			ko’k/at/zor		po’st/in/do’z/lik
			lug’at/chi/lik		suvo/q/chi/lik
			childir/ma/kash
			va’z/xon/lik

	jadvalga mos kelmagan so’zlar
dabdaba	gulbarg	qishloq	gazlama

2. 
   topshiriq. Berilgan sozlar ishtirokida gaplar tuzishga harakat qiling.
   

“Tub va yasama so’zlar” mavzusini o’tishda milliylik zaminidan uzilmagan tarbiyaviy ahamiyatga ega matnlar asosida topshiriqlar tuzish va o’quvchiga taqdim etish o’rinli. Jumladan,
1- topshiriq. Berilgan matnni o’qing. Mazmunini so’zlab bering.
Matn tarkibidagi so’zlarni quyidagi ikki ustunga ajratib yozing. Ona tilingni asra, aziz zamondosh!
Ona tilida aniq fikrlang, adabiy tilda so’zlashing, nutqingizni har xil yot unsurlardan saqlashga harakat qiling. Qayerda va kim bo’lmasin, ona tilini kamsitishlariga aslo yo’l qo’ymang.
Til mavsumiy libos emaski, ob-havoning o’zgarishiga qarab almashtirilsa. Onayizor, vatan, millat kabi tushunchalarning har biri betakrordir. Ona tili ham bitta. Agar o’z xalqingiz orasida soqov va yot bo’lib qolishni istamasangiz, ona tilini puxta o’rganing, uni boshingizga ko’taring. Kishi boshqa tilda bilimli bo’la oladi, ammo faqat ona tilidagi bilimigina bekam-u ko’st bo’lishi mumkin. Ona tilimizni e’zozlashni, qadrlashni va asrashni ma’rifiy millatlardan o’rganing.
Bilingki,
O’z tilini unutgan xalqning,
Bog’larida o’sgan gullarni, Chirmab uxlar zaharli ilon.
O’z tilini unutgan xalqning,
Osmonida porlamas quyosh–
Nur o’rnida to’kiladi tosh. (Xurshid Davron she’ri)

tub so’zlar	yasama so’zlar

2- topshiriq. Berilgan matn mazmuniga mos keladigan xalq maqollari yoki aforizmlar topishga harakat qiling.
Namuna: Tilni unutmoq – elni unutmoq. (Maqol)
O’quvchi, odatda, affiksatsiya usulida so’z yasash tilimiz uchun eng sermahsul usul ekanligini, yasama so’zlar, aslida, yasalgan
(ishchi, gulzor, g’ayratli, egovla(moq), yillab), yasalayotgan (sousli
(salat), sousla(moq), souschi (ayol); lavashfurush, lavashli
(dasturxon), lavashchi, lavashpaz va h.) va yasalishi kutilayotgan (. ) so’zlarga bo’linishini anglashi (yod olishi emas) muhim. (Bu – milliy o’zlikni anglamoqning kichik ko’rinishidir.)
Shuningdek, yasalayotgan so’zlar (manbasiga ko’ra) ikki xil – xususiy (individual; okkazional) va umumiy (xalq tomonidan yaratiladigan) bo’ladi. Odatda, okkazionallik ijodkorlar nutqiga xos bo’lib, ular bor-yo’g’i bir martagina (muayyan mazmunni ochib berish uchun) ishlatiladi.
Tilshunoslik ilmidan ma’lumki, istalgan nutqiy jarayonda jamiyat→tafakkur→til→nutqiy sharoit→me’yor→nutq
(og’zaki/yozma) ketma-ketligi namoyon bo’laveradi. Demak, ijtimoiy hayotning turli ko’rinishlari, voqea-hodisalari, tushuncha-yu g’oyalari, ba’zan ularning muayyan parchalari inson tafakkurida qayta ishlanadi. Tafakkur va uning mahsuli, odatda, tilda moddiylashadi. Til va nutq oralig’ida turgan tafakkur elagi tilda moddiylashgan tafakkur mahsulini nutqiy sharoit(vaziyat)ni inobatga olgan holda tilning o’z qonuniyatlari asosida yuzaga kelgan (ichki) hamda jamiyat a’zolari tomonidan belgilagan (tashqi) me’yorlarni inobatga olgan holda nutqning og’zaki yoki yozma shakllariga chiqaradi. Shu o’rinda nutq tilning, til tafakkurning, tafakkur ijtimoiy hayotning oynasiga aylanadi. (Nutqiy sharoit, ichki va tashqi me’yorlar mazkur jarayonning amalga oshishini ta’minlovchi birlamchi vositalarga aylanadi.)
8-jadval

Demak, nutqiy jarayon tafakkur mahsulini til hamda nutq vositasida voqelanishini ta’minlovchi maydon; shu bilan bir qatorda, til hamda nutqning ichki imkoniyatlarini yuzaga chiqaruvchi vosita hamdir.
Nutq til birliklarini yuzaga chiqaribgina qolmay, ba’zan o’zi ham til birliklari andozalariga mos birliklarni (odatda, so’zlarni, iboralarni) tilga taqdim etishi ham mumkin. Bunday so’zlar, iboralar nutq hodisasi sifatida matnga yoki biror ijodkorning individual uslubiga xos birlik tarzida yuzaga keladi va shu o’rinda takrorsiz qolib ketadi yoki kishilarning nutqiy faoliyatida tezda faollashib, til tarkibiga singib, uning me’yoriy birligiga aylanib ketishi ham ehtimol. Nutqdan tilga taqdim etiladigan birliklar okkazionalizmlardir. Masalan, 1.Har nechuk, shoirman – sen bilan jondosh,
To’yingda to’ydoshman, tirik yelkadosh.
Degayman, yosh umring o’ylab, ey, qondosh,
Bitgum, bitilmagan dostoning menda. (A.Oripov)
2. O, O’zbekiston, asal sandig’im mening, asalistonim mening. (O.Matjon)
Odatda, xalq tomonidan yaratiladigan yangi so’zlar og’zaki nutqda (kompyuterchi, kompyuterli (xona); diskavodli, diskavodsiz kabi) tez ommalashib ketadi.
“Shаkl yasоvchi qo’shimchаlаr” mavzusi ta’limida ko’proq tarbiyaviy matn tarkibi ustida ishlagan ma’qul. Sababki, tahlil davomida o’quvchi matnga takror-takror murojaat etadi va bunday sharoitda matn mazmuni o’quvchining ong ostiga singib boraveradi. Zero, ulug’ pedagog Abdulla Avloniy ta’kidlaganlaridek: ”Inson tafakkurining quvvati va kengligi, avvalo, muallim tarbiyasiga bog’liq.”
1-topshiriq. Berilgan she’rni o’qing. She’rning kulminatsiya
(cho’qqi) nuqtasi bo’lgan misrani ajrating. She’r tarkibidagi so’zlarni morfemalarga ajratib yozing.
Namuna: makon/im, ona/jon, o’lka/m, O’zbek/iston, jon/im,...
IQROR
O, ota makonim.
Onajon o’lkam,
O’zbekiston, jonim to’shay soyangga.
Senday mehribon yo’q,
Seningdek ko’rkam.
Rimni alishmasman bedapoyangta.
Bir go’sha suv bo’lsa, bir go’sha qirlar,
Qancha yurtni ko’rdim, qancha taqdirlar. Qayga borsam suyab, boshni tik tut deb,
Tog’laring ortimdan ergashib yurar.
Ko’rdim suluvlarning eng faranglarin.
Yo xudbinman men yo bir sodda kasman men –
Parijning eng go’zal restoranlarin, Bitta tandiringga alishmasman men. Na gapga ko’nayin,
Na til bilayin,
Ko’zdan uyqu qochdi, dildan halovat –
Uch kunda sog’insam nima qilayin,
Chala qolar bo’ldi hamma sayohat. Bildimki, baridan ulug’im o’zing, Bildimki, yaqini shu tuproq menga.
Bahorda Baxmalda tug’ilgan qo’zing, Arab ohusidan azizroq menga.
Sen bilan o’tgan har kun bayram - bazm, Sensiz bir on qolsam vahmim keladi.
Seni bilganlarga qilaman ta’zim, Seni bilmaslarga rahmim keladi.
2-topshiriq. She’r muallifini toping. Shakl yasovchi qo’shimchalarning vazifasini tushuntiring.
“So’z yasаsh yo’llаri” mavzusi orqali o’quvchilar nafaqat asosga qo’shimcha qo’shish (affiksatsiya), balki so’zni so’zga qo’shish (kompozitsiya) usuli orqali ham yangi lug’aviy ma’noga ega bo’lgan so’zlar yasalishini chuqurroq anglaydilar. Ma’lumki, so’z yasovchi morfemalar yangi so’z yasash uchun xizmat qiladi. Yangi so’z yangi leksik va grammatik ma’nolarga ega bo’ladi, atash ma’nosi yangilanadi: ish-siz-lik, bil-im-don-lik, o’yn-a, taro-q, pas-ay, o’r-oq- chi-lik. So’z yasovchi morfemalar so’zga bittadan 3-4 tagacha qo’shilishi mumkin.
So’z yasovchi morfemalar quyidagi tur so’zlardan yangi so’z yasaydi:
sodda tub so’zdan – boshla, yoshlik, aqlli… sodda yasama so’zdan – ishsizlik, bilimdon, yaltiroq… qo’shma so’zdan – ishyoqmaslik, asalarichi, o’rinbosarlik… juft so’zdan – sabr-toqatli, sihat-salomatlik, qo’ni-qo’shnichilik... takroriy so’zdan – sharshara, bizbizak, chirchiak...
O’quvchilar mavzu asosida quyidagi topshriqlarni bajarishlari mumkin:

1.