Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

 
46 
 
 
prinsiplərin təyin olunması üçün İşçi qrupu təsis etmişdir. İqtisadi inki- şafm müxtəlif 
mərhələlərində  mövcud  olan  dünya  ölkələriııin  nıərkəzi  banklarmm  nümayəndələri, 
eləcə  də  Beynəlxalq  Valyuta  Fondunun  və  Dünya  Bankımn  nümayəndələri  ışçi 
qrupun tərkibinə daxil olmuşdur- lar. 
1999cu  ilin  dekabr  aymda  İşçi  qrupu  tərəfindən  sistemli  əhəmiyyə-  tə  malik  ödəniş 
sistemləri üçün Əsas prinsiplər formalaşdırılmışdır
1
. 
Əsa’s  prinsiplər  -  bütün  dünyada  sistemli  əhəmiyyətə  malik  ödəniş  sistemlərinin 
fəaliyyətinə  və  daha  təhlükəsiz  və  effektiv  struktura  yardım  göstərən  universal 
göstərişlərdir. Onlar 90-cı illərin əvvəllərində bir sıra yeni prinsipləri də daxil etməklə 
«Onlar  qrupu»  ölkələrinin  mərkəzi  bankları  tərəfmdən  bəyan  edilən  Lamfalussi 
Standartlarmı  inkişaf  etdi-  rirlər.  Sistemli  əhəmiyyətə  malik  ödəniş  sistemləri 
iqtisadiyyat  üçün  müstəsna  şəkildə  vacib  olub  və  onlarm  prinsiplərinin  reallaşması 
dövlət siyasətinin məqsədi olmahdır. 
İşçi qrupunun tərifmə əsasən sistemli əhəmiyyətə malik ödəniş sis- temləri bunlardır: 

 
ödənişlərin əhəmiyyətli həcminin daxil olduğu ödəniş sistemlə- 
ri; 

 
netto  əsaslar  ilə  ödənişləri  həyata  keçirən  ödəniş  sistemləri  (risklərə  daha  çox 
meylli olan); 

 
qiymətli  kağızlar  üzrə  hesablaşmaları  həyata  keçirən  və  maliyyə  bazarma  daha 
böyük təsir göstərən ödəniş sistemləri kimi çıxış edən ödəniş sistemləri; 

 
geniş istifadə olunan və əvəzləyici sistemlərə malik olmayan ödəniş sistemləri. 
Azərbaycan  Respublikasmm  Milli  Bankınm  ödəniş  sistemləri  sahəsində  fəaliyyəti 
onun  struktur  bölməsi  olan  Ödəniş  sistemləri  və  hesablaşmalar  departamenti 
tərəfindən  həyata  keçirilir.  Ödəniş  sistemləri  və  hesablaşmalar  departamentinin 
missiyası müasir standart- lara cavab verən elektron ödəniş sistemlərinin yaradılması, 
onlarm  sabit  və  fasiləsiz  istismarmın  təşkil  edilməsi,  beynəlxalq  aləmdə  bu  istiqa- 
mətdə  baş  verən  meyllər  nəzərə  almmaqla  daim  inkişaf  etdirilməsi  və 
təkmilləşdirilməsidir.  1998-ci  ildə  Milli  Ödəniş  Şurasmda  Milli  Ödəniş  Sisteminin 
yaradılmasımn əsasları və strategiyası hazırlanmışdır. 2001- ci ilin əvvəllərində Milli 
Ödəniş  Sisteminin  əsasmı  təşkil  edən  Real  Vaxt  Rejimində  Banklararası 
Hesablaşmalar  Sistemi  (AZIPS)  yaradılmışdır.  Nəticədə  banklar  arasmda 
hesablaşmalarm real vaxt rejimində (on-line) həyata keçirilməsinə, pul dövriyyəsinin 
sürətinin  nəzərəçarpacaq  dərəcədə  artmasma,  banklar  tərəfindən  likvidliyin  daha 
çevik  idarə  ohmmasma  imkan  yaranmışdır.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Respublikada 
fəaliyyət göstərən bütün banklar, Baş Dövlət Xəzinədarlığı sistemin üzvüdürlər. 2002-
ci  ilin  sonlarmdan  etibarən  Milli  Telekommunikasiya  Şəbəkəsinin  bazasında  Milli 
Ödəniş Sisteminin arxitekturasmm ikinci mühüm elementi olan Xırda Ödənişlər üzrə 
Hesablaşma Klirinq Sistemi (XÖHKS) yaradıldır. Bu sistem kiçik həcmli, lakin daim 
təkrarlanan xırda ödənişlərin (əmək haqqı, sosial müdafiə ödənişləri, telefon, qaz, su, 
KitabYurdu.az 
113
 

---

 
47 
elektrik enerjisi üzrə kommunal ödənişlər və s.) elektron daşıyıcılar əsasmda həyata 
keçirilməsinə,  eyni  zamanda,  xırda  ödənişlərin  əsas  iştirakçılan  olan  kommunal 
xidməti  müəssisələrinin,  böyük  sayda  ödəniş  əməliyyatları  (məs.,  vergi,  gömrük  və 
sosial  müdafiə  ödənişləri)  aparan  hökumət  qurumlarmm  Milli  Ödəniş  Sisteminin 
infrastrukturuna  inteqrasiyası  üçün  əlverişli  zəmin  yaratmışdır.  Bundan  sonrakı 
addımda  “Azərbaycan  Respublikasmda  Milli  Ödəniş  Sisteminin  İnkişafı  üzrə  2005-
2007-ci  illər  üçün  Dövlət  Proqramı”  hazırlanmış  və  təsdiq  edil-  mişdir.  Dövlət 
Proqramına  uyğun  olaraq  ölkədə  kart  ödənişlərinin  daha  da  inkişaf  etdirilməsi  və 
Milli  Ödəniş  Sisteminin  arxitekturasımn  tamamlanması  üçün  yeni  infrastrukturun  - 
Milli  Kart  Prosessinq  Mərkəzinin  yaradılması  üzrə  işlər  başa  çatdırılmış  və 
respublikada fəaliyyət göstərən 18 bankın idarəçiliyinə və istifadəsinə verilmişdi. Son 
illər  Azərbaycan  Respublikasmm  Milli  Bankı  tərəfindən  Milli  Ödəniş  Sisteminin 
yaradılması  və  inkişafı  Strategiyasma  müvafiq  olaraq  elektron  hesablaşma 
sistemlərinin yaradılıb istifadəyə verilməsi istiqamətində geniş islahatlar aparılmış və 
bu  zaman  beynəlxalq  maliyyə  qurumlarmm  texniki  və  maliyyə  köməyindən  istifadə 
edilməklə  qabaqcıl  beynəlxalq  təcrübəyə  istinad  olunmuşdur.  Ödəniş  sistemləri 
infrastrukturunun  əsas  elementlərinin  yaradılmasma  baxmayaraq,  bu  gün  sağlam 
rəqabət  prinsipləri  əsasmda  bütün  təsərrüfat  subyektlərinin,  ticarət-xidmət 
müəssisələrinin,  geniş  əhali  təbəqəsinin,  o  cümlədən  pensiyaçılarm  və  təqaüdçülərin 
bu  sistemdən  daha  aktiv  istifadəyə  cəlb  edilməsi,  regionlarda  hüquqi  və  fiziki 
şəxslərin  maliyyə  xidmətlərinə  çıxışı  imkanlarmm  daha  da  artırılması,  qeyri-bank 
təşkilatlarmm  ödəniş  sistemlərinə  texnoloji  inteqrasiyasmm  təmin  olunması 
məsələləri ödəniş sistemləri strategiyasmm əhatə dairəsinin genişləndirilməsini və bu 
məqsədlə  xüsusi  dövlət  proqrammm  hazırlanmasmı  zəruri  edir.  Bu  ba-  xımdan 
Azərbaycan  Respublikasmda  Milli  Ödəniş  Sisteminin  İnkişafı  üzrə  2005  -  2007-ci 
illər  üçün  Dövlət  Proqramı  hazırlanmışdır.  Bununla  əlaqədar  tədbirlərin  həyata 
keçirilməsi  və  Azərbaycan  Respublikasmda  vahid  nağdsız  hesablaşmalar  sisteminin 
yaradılması maliyyələşdirmə mənbələrinin kompleks şəkildə formalaşdırılmasmı tələb 
edir  və  bu  isti-  qamətdə  inkişaflar  bu  gün  də  davam  etdirilir.  Əsas  tədbirləri 
maliyyələşdirilməsi  mənbələri  kimi  beynəlxalq  maliyyə  qurumlarmm  kreditlərindən, 
Azərbaycan  Respublikasmm  Milli  Bankınm  resurslarmdan,  habelə  kommersiya 
banklarmm  və  Dövlət  Proqrammm  həyata  keçirilməsində  iştirak  edən  təşkilatlarm 
investisiyalarmdan istifadə edilməsi proqramda nəzərdə tutulmuşdur. 
 
     9.ÖDƏNĠġ SĠSTEMLƏRĠNĠN ƏSAS PRĠNSĠPLƏRĠ 
Sistem  tətbiq  olunan  yurisdiksiyanm  çərçivələri  daxilində  yaxşı  əsaslandırılmış 
hüquqi bazaya malik olmalıdır. 
Sistemin  qaydaları  və  proseduru  iştirakçılarda  sistemdə  iştirakı  nə-  ticəsində  məruz 
qaldıqları maliyyə risklərinin hər birinin təsiri haqqmda dəqiq təsəvvürlər yaradır. 
Sistem  sistemin  operatorunun  və  iştirakçılarm  məsuliyyətini  müəyyən  edən  və  bu 
risklərin  idarə  olunması  və  saxlanması  üçün  zəruri  stimullara  malik  olan  risklərin 
KitabYurdu.az 
114
 

---