Mustaqil ish mavzu

Plagiat turlari. Plagiatning ba'zi shakllari aniq. Boshqa birovning insho so‘zini so‘z uchun nusxalash va uni o‘zingizning nomingizga topshirishmi? Albatta, plagiat. Qog‘oz fabrikasida sotib olgan insholarni yoqish ham. Biroq bu masala har doim ham mantiqsiz emas. Akademik islohotlardan tashqari, boshqa va murakkab murakkab shakllarda ham xuddi shunday oqibatlarga olib keladi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri plagiatlik - boshqa shaxsning ish so‘zini nusxa ko‘chirish aktidir. Kitob yoki maqoladan xatni inshoga kiritib, atribut yoki tirnoq belgilari kiritilmagan holda, to‘g‘ridan-to‘g‘ri plagiatlik. Sizni insho yozish uchun birovga pul to‘lash va inshoni o‘zingizning ishingiz deb topshirish ham bevosita plagiatizmdir. Agar siz to‘g‘ridan-to‘g‘ri plagiatlik qilsangiz, Turnitin kabi dasturiy ta'minot va vositalar yordamida sizni qo‘lga olishingiz mumkin.
Plagiat boshqalarning asarlarini nusxalarini o'zlariga xos yoki asl nusxasida o'tkazish uchun nusxalashdan iborat. Plagiat, shuningdek, birovni ijodini o'g'irlash AKTini anglatadi.
Muallifning aniq ruxsatisiz ijodiy yoki intellektual ish olib, nusxa ko'chirilganda yoki taqlid qilganda plagiat sodir bo'ladi.
Adabiy, musiqiy, tasviriy, intellektual ish (nazariya, kashfiyot, o'rganish), kompyuter algoritmi va boshqalar plagiatning ob'ekti bo'lishi mumkin.
Plagiat asarning intellektual mulk huquqlarini buzish, va bu huquqiy nuqtai nazardan jinoyat deb hisoblanadi.
Agar kitobda boshqasiga juda o'xshash g'oyalar, syujetlar yoki hikoyalar mavjud bo'lsa, biz plagiat haqida gapirishimiz mumkin; bitta filmning ikkinchisiga sezilarli o'xshashliklari bo'lganda; ixtiro patentlangan patentga juda o'xshash bo'lsa va hokazo.
Shuni ta'kidlash kerakki, turli xil asarlarda bir xil dalillardan foydalanish, original tarzda ifoda etilgani, plagiatni anglatmaydi, chunki mualliflik huquqi g'oyalarni o'z ichiga olmaydi, faqat ularning ifoda usulini qamrab oladi. Bugungi kunda Internet maktab o'quvchilari o'rtasida plagiatni juda osonlashtirmoqda, ular butun asarlarni olib, maktabda o'zlarining ishi sifatida taqdim etishmoqda, bu esa o'quv jarayoni uchun muammo hisoblanadi.
Plagiatning ba'zi misollari:
o'zingizga tegishli bo'lmagan g'oyalarni "kreditlash" uchun soxta iqtiboslar yaratish;
birovning so'zlarini tan olmasdan keltirish;
tadqiqot/kurs ishini nusxalash yoki sotib olish va uni o'zingizga aylantirish;
o'z ishingizda manbani ko'rsatmasdan yoki muallifning nomini ko'rsatmasdan boshqa birovning so'zlarini aniq ishlatish;
muallifning asl asariga juda ko'p tayangan holda g'oyalarni o'zgartirish yoki qayta qurish.
Antiplagiat nima? Bugungi kunda Antiplagiat — bu matnli hujjatlardagi o‘zlashtirib olishlarni qidirish bo‘yicha Rossiya va MDH mamlakatlari bozori yetakchisi. Avvallari istalgan ish matnini qidirish va baholashga mutaxassislarning ko‘p vaqti ketardi, o‘zlashtirib olishlar manbasini qidirish esa noma’lum muddatgacha cho‘zilishi mumkin edi. “Antiplagiat” matnli o‘zlashtirishlarni qidirishning innovatsion tizimi bu jarayonni sezilarli darajada osonlashtiradi. “Antiplagiat” tizimi tufayli ishingiz sifatini baholashdan tashqari, aynan qaysi fragmentlar ishlovini oxiriga yetkazib qo‘yish kerakligini tushinish imkoniyatiga ham ega bo‘lasiz.
Qonunda plagiat mualliflik huquqining buzilishi deb nomlanadi, bu boshqa birovning asarini xuddi o'zinikidek yoki asl nusxasida taqdim etishdan iborat bo'lib, qonuniy jazo choralarini ko'radi.
Asarlarni plagiatdan himoya qilish uchun intellektual mulk mavjud bo'lib, ular ijodiy va intellektual asarlarning muallifining aniq maslahati va ruxsatisiz ko'paytirish, ulardan foydalanish yoki ularni jazosiz foydalanishdan saqlaydi.
Ko'chirmachilikning misollari Masalan, yozma hujjatlarda asl manbasi aniq ko'rsatilmagan yoki matn, g'oya, ibora, fotosurat va hattoki to'liq asar olinganligi ko'rsatilmagan bo'lsa.
Muallifning o'zi avvalgi asarini olib, uni xuddi yangi asar kabi uzatishga, ba'zida avvalgi asarni to'liq yoki qisman takrorlashga urinib ko'rgan hollarda o'zini plagiat qilish haqida gap boradi. O'zini plagiat qilish, avvalambor, ilmiy yoki ilmiy nashrlar dunyosida, maqolalar, monografiyalar yoki tezislarni tayyorlashda va hokazolarda keng tarqalgan.
Mualliflik huquqining buzilishi, kimdir mualliflik huquqi bilan himoyalangan asardan foydalanganda va mualliflik huquqi egasining ruxsatisiz asarni qayta ishlab chiqarish, tarqatish, ijro etish yoki ommaga namoyish qilishda sodir bo'ladi.
Mualliflik huquqi odamlarga asar ularniki ekanligini jamoatchilikka etkazishning oson yo'lini beradi va undan foydalanilganda munosib e'tirof etiladi.
Mualliflik huquqi bilan himoyalangan asarda odatda mualliflik huquqi haqida eslatma bo'ladi, lekin bu shart emas. Mualliflik huquqi bilan bog'liq bo'lmaganligiga ishonch hosil qilish uchun ular foydalanayotgan asarni tadqiq qilish boshqalarning mas'uliyatidir.
Mualliflik huquqiga ega asarlarning eng keng tarqalgan turlari:
Adabiyot
musiqa
Audio-vizuallar
Ovoz yozuvlari
san'at
Arxitektura rejalari va chizmalari
Mualliflik huquqining buzilishining eng yorqin misollaridan biri video kontentida foydalanishga ruxsatingiz boʻlmagan musiqadan foydalanishdir.
Mualliflik huquqlari baʼzi mamlakatlarda Bern Konventsiyasi kabi xalqaro shartnomalar bilan standartlashtirilgan boʻlib, Evropa Ittifoqi hamda Jahon Savdo Tashkiloti kabi xalqaro tashkilotlar aʼzolaridan talab qilinadi.
Odatda, mualliflik huquqiga daʼvo qilish uchun asar baʼzi minimal originallik talablariga javob berishi kerak va ushbu huquq maʼlum vaqt oʻtgach yoʻqoladi. Har xil davlatlar turli talablar qoʻysada, umuman olganda talablar judayam kam: Birlashgan Qirollikda asarga ozgina „qobiliyat, ish kuchi va qaror“ sarflangan boʻlishi kerak.
Mualliflik huquqi boʻyicha munosabatlar har bir davlatga xos qonunlar va xalqaro konvensiyalar bilan tartibga solinadi. Mualliflik huquqi boʻyicha 1952-yilgi Jahon (Jeneva) konvensiyasi hamda adabiy va badiiy asarlarni himoya qilish toʻgʻrisidagi Bern konvensiyasi (1886) mavjud. Bern konvensiyasi Mualliflik huquqini himoya qilishning qatʼiy tizimini oʻzida ifodalaydi. Oʻzbekistonda Mualliflik huquqining asosiy normalari Oʻzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi va “Mualliflik va turdosh huquqlar toʻgʻrisidagi” Oʻzbekiston Respublikasi qonuni (2006-yil 26-iyul) da belgilangan.
Mualliflik huquqi muallifning butun hayoti davomida va vafotidan keyingi yilning 1 yanvardan boshlab 50 yil davomida amal qiladi. Muallif vafotidan keyingi Mualliflik huquqi uning merosxoʻrlariga tegishli boʻladi va meros boʻyicha bir shaxsdan 2-shaxsga oʻtadi. Mualliflik huquqining amal qilish muddati tugaganidan keyin asar ijtimoiy boylikka aylanadi, yaʼni har qanday shaxs mualliflik haqini toʻlamagan holda erkin foydalanishga hakli. Mualliflik shaxsiy nomulkiy huquklari muddatsiz amal qiladi.
Mualliflik huquqi buzilgan taqdirda u sud orqali himoya qilinadi. Mualliflik huquqi buzilishining keng tarqalgan turlariga plagiat (koʻchirmachilik, madaniy oʻgʻirlik), asardan muallif ruxsatisiz tijorat maqsadlarida foydalanish (madaniy qaroqchilik) kiradi. Bunday hollarda huquqbuzar muallif huquklarini tiklashi, unga yetkazilgan zararlarni toʻlashi lozim.
Oʻzbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida Mualliflik huquqini oʻzlashtirganlik, hammualliflikka majbur etganlik uchun jinoiy javobgarlik belgilangan (yana qarang Intellektual mulk huquqi). Mualliflik huquqini muhofaza etishni tashkiliyhuquqiy taʼminlash, bu borada davlat siyosatini amalga oshirish uchun Oʻzbekistonda Mualliflik huquqini himoya qilish agentligi faoliyat koʻrsatadi.
Hammualliflik – adabiyot, ilm-fan yoki san’at asarlariga bo’lgan mualliflik huquqinnnt yoxud biror-bir kashfiyotga nisbatan mualliflik huquqining ikki yoki undan ortiq shaxsga baravar aloqadorligi. Mualliflik huquqidan foydalanish hammualliflarning o’zaro kelishuviga binoan amalga oshiriladi. Mukofot berilishi ham shu kelishuv asosida yoki mavjud Qonunchilik asosida ko’rib chiqiladi. O’rtadagi kelishmovchilik yoki nizoli munosabatlar sud orqali hal qilinadi.
Hammualliflikning ijobiy tomoni – mualliflik huquqi olingach hammasi o`z ixtiyorida bo`ladi. Sizning aqliy yoki jismoniy mehnatingiz orqali yaratilgan mahsulotingiz sizning tasarufingizda himoyalangan bo`ladi, hammualliflikga to`xtalsak, xalqimizda bir gap bor, bitta kalladan ikkita kalla yaxshi albatta, samaradorlik yuqori bo`lishi mumkin.
Salbiy tomoni – hammualliflikda sherikchilikda fikrlardagi qarama-qarshilik va to`g`ri qarorlardan adashish bo`lishidadir.
Samaraning yuqori darajaga ko`tarilishi va vaqtdan unumli foydalana olishi imkoniyatlarini beradi.
Hammualliflikda yozilgan maqolaning sherik tomonidan kelishmovchiliklar kelib chiqishi muammoli vaziyatlardan biri hisoblanadi.