ELXAN ƏZİZOV
28
Qeyd edilməlidir ki, Qurani-Kərimin əc-
nəbi dillərə çevrilməsi heç də yeni bir iş de-
yildi. Bu sahədə ilk addımlar hələ XI əsrdə
türklər və farslar tərəfindən atılmış, hazırda
türk və fars dillərində Quranın yüzdən çox tər-
cüməsi və təfsiri mövcuddur.
XII əsrdən etibarən Qurani-Kərim latın,
italyan, alman, fransız, ingilis, ispan, rus və s.
dillərə dəfələrlə çevrilmişdir. Bu gün onların
sayı otuzu ötmüşdür.
Qurani-Kərimin Azərbaycan dilinə tərcü-
məsinə orta əsrlərdən cəhd göstərilsə də, o, yal-
nız 1904–1906-cı illərdə Bakı qazısı Mir Mə-
həmməd Kərim ağa tərəfindən həyata keçirildi.
Üç cilddən ibarət tərcümə-təfsirin işıq üzü gör-
məsində xalqımızın böyük oğlu Hacı Zeynalab-
din Tağıyevin xidmətini unutmaq olmaz.
1908-ci ildə Zaqafqaziya şeyxülislamı
Məhəmməd Həsən Mövlazadə Şəkəvi Tbilisi-
də Qurani-Kərimin ikicildlik tərcümə-təfsirini
nəşr etdirir.
Əvvəllər nisbətən örtülü şəkildə sitayiş olu-
nan dinimiz yavaş-yavaş ictimai həyatımızın və
mənəviyyatımızın aşkarda ayrılmaz komponen-
tinə çevrilirdi. Belə bir şəraitdə xalqın Qurani-
Kərimin azərbaycancaya tərcüməsinə böyük eh-
tiyacı var idi. Lakin nadir nüsxələri əldə olan Mir
Məhəmməd Kərim ağa və Mövlazadənin əsərləri
bu vəzifəni yerinə yetirə bilmirdi. Çünki onların
dili artıq müasir Azərbaycan oxucusu üçün çox
qəliz və anlaşılmaz idi.
1991-ci ildə Vasim Məmmədəliyevin
akad. Ziya Bünyadovla birgə səyi nəticəsində
Qurani-kərimin azərbaycanca tərcüməsi işıq
üzü gördü.
Qurani-Kərim haqqında hələ az məluma-
tı olanlar belə bilirlər ki, bu Allah kəlamı çox
bəlağətli, fəsahətli, müəmmalı bir dildə nazil
olmuşdur. Peyğəmbərin dilindən söylənilən bir
hədisdə onun zahiri və batini məzmunu olduğu
bildirilir. Təsadüfi deyil ki, əsrlər boyu ensik-
lopedik biliklərə malik alimlər Qurani-Kərimə
yüzlərlə şərhlər yazsalar da, indiyədək onun
tam açılmamış ayələri qalmaqdadır.
Tərcümə işini çətinləşdirən başqa bir
cəhət var. Beləki, Qurani-Kərimin nazil oldu-
ğu ərəb dili leksik fonduna görə, dünyanın ən
zəngin dillərindən biridir. Eyni zamanda bir
məna bildirən onlarla, bəzən yüzlərlə sinonim
sözlərlə yanaşı, bir sözün onlarla mənanı özün-
də ehtiva etməsi də adi hal kimi sayılır.
Qurani-Kərimdə Cahiliyyə, yəni islama qədər-
ki ərəb poeziyasında tez-tez təsadüf edilən ya-
rımçıq cümlələrin və yalnız ana dilini dərindən
bilən ərəblərin özlərinin anladığı eyhamların
çoxluğu da mütərcimlər üçün problemlər yara-
dır. Ərəb cümlələrində söz sırasının Azərbay-
can dilindəkindən köklü surətdə fərqlənməsi,
tabeli mürəkkəb cümlələrdəki bir sıra bağlayı-
cıların ədəbi Azərbaycan dilinə yad olması,
feili sifət, məsdər tərkiblərinin ərəb və Azər-
baycan dillərində işlənməsinin bir-birinə uy-
ğun gəlməməsi və s. ayələrin ardıcıllığına ria-
yət olunmasına xələl gətirir, hər bir ayənin ay-
rılıqda anlaşılmasını qəlizləşdirir.
V.Məmmədəliyev müqəddəs kitabımızı
ana dilimizə çevirərkən bütün bunları aradan
qaldırmaq üçün onlarla ərəb, fars, türk dillərin-
dəki təfsirləri ələk-vələk edərək, Allah kəlamı-
nı Azərbaycan oxucusuna mötərizədə verdiyi
qısa şərhlərlə daha anlamlı, hərfi deyil, lakin
ərəb mətninə daha uyğun şəkildə verməyə
çalışmışdır. Belə böyük əməyin nəticəsidir ki,
Qurani-Kərimin azərbaycancaya qısa şərhli
tərcüməsi, Bakıdan başqa Ukrayna, Türkiyə,
İran və Pakistanda da nəşr edilmişdir. Alim
hər yeni nəşrdən əvvəl bir daha mətn üzərində
işləmiş və bəzi dəyişikliklər aparmışdır.
Vasim Məmmədəliyevin tərcüməyə yaz-
dığı ön söz ayrıca bir tədqiqat işidir. Əslində
bu ön söz Azərbaycanda ilahiyyat və islamşü-
naslıq elminin yenidən dirçəlməsinə təkan ver-
mişdir. O, külli miqdarda müxtəlif tarixi fakt-
ları əhatə etməklə, elmiliyi ilə bərabər, öz bə-
diiliyi, söz düzümünün gözəlliyi ilə oxucunu
heyran qoyur.
V.Məmmədəliyev digər elm xadimlərin-
dən bir cəhətlə fərqlənir ki, onu Azərbaycanın
AKADEMİK MƏMMƏDƏLİYEV VASİM MƏMMƏDƏLİ OĞLU
29
ən ucqar guşələrində belə tanıyır və sevirlər.
Bu onun Qurani-Kərimi dilimizə çevirməsi və
mərkəzi televiziya ilə apardığı «Haqqın dər-
gahı» verilişi ilə bağlıdır.
Vasim Məmmədəliyevin «Haqqın dərga-
hı» verilişinə başlaması ölkəmizdə böyük sen-
sasiyaya səbəb oldu. Çünki 70 il yasaqlanmış
dinimizi belə bir alim elmi şəkildə xalqımıza
çatdırırdı. V.Məmmədəliyev hər hansı bir dini
ayin, mərasim və ya islamla bağlı hadisədən
danışanda onu bugünkü reallıqla gözəl şəkildə
əlaqələndirir, saflığa, paklığa çağırır, gəncləri-
mizin yüksək mənəvi əsaslar üzərində tərbiyə-
lənməsini təbliğ edir.
Respublikamızda son zamanlar mövhu-
mat xarakterli ədəbiyyatın yayılmasının qarşı-
sını almaq üçün hörmətli şeyximiz Hacı Al-
lahşükür Paşazadənin təşəbbüsü ilə Qafqaz
Müsəlmanları İdarəsinin nəzdində Elmi-Dini
Şuranın yaradılması çox böyük əhəmiyyətə
malikdir. Bu şuraya görkəmli din xadimləri və
alimlər daxildirlər. Təsadüfi deyil ki, belə bir
sanballı şuraya məhz Vasim Məmmədəliyev
sədrlik edir.
Vasim Məmmədəliyevin ərəb dilində
sərbəst və gözəl danışması barədə çox yazılıb.
Belə ki, müxtəlif ölkələrdən gələn, adətən bir-
birindən fərqli məhəlli ləhcələrdə qonuşan
ərəblər onunla ərəb ədəbi dilində ünsiyyətdə
olarkən özlərini yığışdırırlar. Qeyri-ərəbin ya-
nında doğma ana dilində səhvə yol verməkdən
ehtiyat edirlər.
Vasim Məmmədəliyev nəinki ədəbiyya-
tımızın, klassik poeziyamızın, eyni zamanda
ərəb, fars şeirinin tanınmış araşdırıcılarından
sayılır. O, təsəvvüfü incəliklərinə qədər öyrən-
miş, Mövlanə Cəlaləddin Ruminin «Məsnə-
vi»si haqqında, hətta, İran və Türkiyə televizi-
yalarında dəfələrlə ətraflı çıxışlar etmişdir.
Görkəmli alim bu böyük əsərdən çox hissələri
əzbər bilir.
Vasim Məmmədəliyev Azərbaycan mu-
siqisinin, xüsusilə də, muğamlarımızın gözəl
bilicisidir. O, dəfələrlə muğam gecələrini apar-
mış, respublikanın görkəmli xanəndə və mü-
ğənnilərinin yaradıcılıq görüşlərində bir mü-
təxəssis kimi çıxış etmişdir.
V.Məmmədəliyevin ömrünün əsas hissəsi
Bakı Dövlət Universiteti ilə bağlıdır. Ona görə də
Azərbaycanın bu ən qabaqcıl təhsil məbədgahını
ata ocağı qədər sevir. O, 1959–1964-cü illərdə
Şərqşünaslıq fakültəsində oxumuş, 1964–1967-ci
illərdə aspirant olmuş, 1968-ci ildən müəllimlik-
dən başlayıb, professor, kafedra müdiri və prorek-
tor vəzifəsinə (1991–1992) qədər yüksəlmişdir.
Vasim Məmmədəliyev universitetdə yeganə şəxs-
lərdəndir ki, üst-üstə indiyədək 30 ilə yaxın dekan
vəzifəsində çalışır (Şərqşünaslıqda 1981–1991,
İlahiyyatda 1993-cü ildən).
V.Məmmədəliyevin geniş mənada şərq-
şünas-alim kimi elmi fəaliyyətinə qısa nəzər
saldıqdan sonra onun Azərbaycanda və islam
aləmində əldə etdiyi nailiyyətləri bir neçə kəl-
mə ilə yekunlaşdırmaq olar.
Əgər 50-ci illərin sonundan başlayaraq,
şərqşünaslıq aləmində mərhum prof. Ələsgər
Məmmədovun sayəsində Bakı praktik ərəb dili
öyrədən ən məşhur mərkəzlərdən biri hesab
edilirdisə, hal-hazırda paytaxtımızın ərəb dilçi-
liyinin tanınmış ocaqlarından birinə çevrilmə-
sində sovet samişünaslarının lideri akad. G.V.Se-
retelinin nəzəri məktəbini keçmiş Vasim Məm-
mədəliyevin əvəzedilməz xidməti olmuşdur. O,
bu sahədə 50-dən çox elmlər namizədi və fəl-
səfə doktoru, 4 elmlər doktoru yetirmiş, özü
isə Azərbaycan şərqşünaslarının öndəri kimi
dünyanın müxtəlif ölkələrində – Rusiya, Gür-
cüstan, Polşa, Türkiyə, İran, İraq, Misir, Livi-
ya, Səudiyyə Ərəbistanı, Suriya, BƏƏ, Kü-
veyt, İndoneziya və sairədə keçirilən elmi top-
lantılarda ləyaqətlə vətənimizi təmsil edir.
Ərəb dilçiliyi və ilahiyyat sahəsində nail ol-
duğu elmi nəticələr ərəblərin özləri tərəfindən
yüksək qiymətləndirilmiş, V.Məmmədəliyev
İraq, Suriya və Misirdə Elmlər Akademiyasına
müxbir üzvü seçilmişdir.
1994-cü ildə 60-a yaxın dövləti təmsil
edən İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı nəzdindəki
Dostları ilə paylaş: |