N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 6,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
R E S E N Z İ Y A L A R 100 şəkildə əks etdirir. Tarixilik baxımından, döv- lətçilik kamilliyi valideynlər, anaya münasibət, ana kultunun türkün tarixi taleyində həlledici sübut olunması, ailə namusunun oğuz elində ümumi əxlaq norması şəklində saxlanması faktları sübut edir. İctimai-siyasi davranışla- rından aydın olur ki, dastanlarda feodalizm qu- ruluşu hökm sürür. Ancaq qəbilə və quldarlıq nişanələri də hiss olunur. Bu o deməkdir ki, boyların tarixi daha qədimlərə gedir, həm də boylar müxtəlif zamanlarda yaranıb. Əsərdə belə ifadələr önə çəkilir: Oğuz zamanında bir yigit ki, evlənsə, oq atardı. Oqı nə yerdə düşsə, anda gərdək tikərdi; Ol zamanda bəglərün alqışı alqış, qarğışı qarğış idi; Ol zamanda bir oqlan baş kəsməsə, qan dökməsə, ad qoymazlar və s. Bununla da əsaslandırılır ki, boylardakı oğuz dövlətlərindən daha əvvəlki dövrlər, oğuzun 24 tayfaya ayrılmadığı vaxt- lar, oğuzun monolit olduğu zamanlar, hətta dastandakı halında bir dövlət olsa da, İç və Daş oğuzlara ayrılmadığı dərinliklər var imiş. Maraqlıdır ki, boylar içində daha qədimliyi ilə səciyyələnən «Bamsı Beyrək» boyunda həm övlad doğulması üçün alqış-dua məqamı var, həm də Beyrək oxunu atır, düşən yerdə gərdək qurdurur. Xüsusən əsərdə oğuzun dövlətçiliyi zəngin faktlarla əsaslandırılaraq yazılır: «Ay- dındır ki, oğuz dövləti bəyliklərdən ibarətdir. Bu bəyliklərin hamısı bir mərkəzə tabedir. Dövlətin başçısı xanlar xanıdır. Xanlar xanı ən böyük vəzifədir. Burada, ümumiyyətlə, dastan- da bəzən xan və bəy titullarının üst-üstə düş- düyünü görürük» (s.31). Xüsusən əsərdə qeyd edildiyi kimi, ikinci boyda hadisə böyüyür, tayfa-bəylik çərçivəsindən çıxır. Bu boyda qəhrəman Qazan xandır. O, Dirsə xanla müqa- yisədə daha nüfuzludur, daha dövlətlidir, daha igiddir. Məlumdur ki, tarixən şəxsin mövqeyi yüksək olduqca onun titul-təyinləri artır. Bura- da, ümumiyyətlə, türkün etnik-tarixi anketi əks olunur. Qazan, birinci, Salur adı ilə təyinlənir. Bu onun tayfasının adıdır – salur oğuz tayfala- rından biridir. Sonra atası ilə təqdim edilir, ki- min törəməsidir – Ulaşın oğludur. Tulu quşun yavrusu (sevimlisi) – bu, görünür, totem söy- kənəcəyi olmalıdır; valideyndən – atadan son- ra məhz totem mötəbərliyi gəlir. Maraqlıdır ki, bu da ata kultunun çox qədim yaradıcılıq məhsulu olmasını göstərən detallardan biridir. Dastanda islam ideologiyasına xüsusi diqqət verildiyindən bu totemçilik izi donuq halda qalır. Bununla da türkün adət-ənənəsi, etnoqra- fiyası aydın şəkildə verilir. Müəllifin göstər- diyi kimi, dastanda etnoqrafik tariximizin qiy- mətli örnəklər var: yas və toy mərasimləri in- cəlikləri ilə təsvir olunur. Yasda ağ soyunub qara geyinirlər – hətta bu gün həmin adət qar- ğış şəklində bizə çatıb: qara geyib, göy çalas- san (alnına göy rəngli çalma bağlamaq). Bu boyda bədiilik əvvəlkilərdən çox güclüdür. Burada gözəl təbiət təsvirləri, ov səhnələri, mərasim oyun-yarışları yüksək bədii dillə verilir. Əsərdə o da xüsusi vurğulanır ki, türk öz uşağını düşmənə cavab verən pəhləvan yetiş- dirdiyi kimi, həm də ata-anasına sinən, sevgili- sini kövrək hissələrlə sevən zərif ürəkli insan kimi tərbiyə edilir. Türk vəhşi pəhləvan hazır- lamır, insan sifətli, mələk ürəkli igid böyüdür. Türkün kəsən-doğrayan sərt qılıncı və sevən, kövrək ürəyi olur. Türk demokratiyası bu ürəyi döyündürən ictimai mühitin məhsuludur. Bu şeir-nəğmə hər boyda məhz şadlıq məqamında deyilir. Halbuki bunun məzmunu kədərlidir. Deməli, oğuz öz qoca müdriki Dədə Qorqudun şeiri və qopuzu ilə şadlıq məclisində də ölümü yada salıb cəmiyyətini tərbiyə edirmiş; bu şadlıq melodiyasının kədəri ilə həyatın, dünya- nın gəlişinin-gedişinin təhlilini vermiş, oğuz cəmiyyətinin ölənin qəm matəmi ilə üzülməyə yox, yaşamağa, həyatın bərkinə – əzabına döz- məyə hazırlayırmış. «Dədə Qorqud kitabı»nın bədii oğuz həqiqəti budur. Boyların müstəqil dastanlar şəklində müxtəlif dövrlərdə, hətta bir-birindən uzaq əsr- lərdə yaranması boylardakı qeyri-ardıcıllıqda, hadisələr arasındakı anaxronizmdə də görünür. R E S E N Z İ Y A L A R 101 Tədqiqatda dastanda oğuz elinin ətraf dövlət- lərlə münasibətində diqqəti çəkən spesifik məqamlar da araşdırılır. Doğrudur, boyun dö- yüşü dastanda dövlətlərarası müharibədir, gö- rünür ki, oğuz xarici düşmənə asan qalib gəlir. Xüsusi vurğulanır ki, oğuz öz qonşularına qız ve- rir, onlardan qız alır, ən çox müharibə apardığı qonşu dövlətin başçısı Şöklü Məlikdir – Şöklü türklərdə kişi adı kimi işlənir. Təbii ki, xalqın tarixini əks etdirən dil etiketlərindən biri antro- ponimlər sistemidir. Antroponim sisteminin dini mənsubiyyətlə birbaşa əlaqəsi var. Düş- mən tərəfdən Qıpçaq Məlik – sərkərdənin adı- nın çəkilməsi də göstərir ki, oğuzun qonşulu- ğundakı ərazidə qıpçaq türkləri yaşayır. Oğuz- ların onlara kafir deməsi də özünü doğruldur, çünki islamı ilk qəbul edən Azərbaycan öğuzları idi, qıpçaqlar isə XII əsrin ikinci yarısından sonra qəbul ediblər. Bununla da dastanın Azərbaycan oğuznaməsi olması faktlarla aydınlaşdırılır. Boydakı obrazların aydın portretləri var. Bu portret-obrazlarla həm xarici cizgilər, həm də şəxsiyyət, daxili məzmun birgə oxunur. Bunlar bir azacıq mübaliğə ilə real türk pəhləvanlarıdır və relyefli, aydın və sərt cizgili bədii obraz-portretlərdir. Bu portretlərin ciz- gilərindən aydın olur ki, hər biri vaxtilə Buğac kimi göstərdiyi bir rəşadətə görə ad və bəylik alıb. Boydakı düşmən də – Şöklü Məlik də mükəmməl obrazdır. Qazan xanın qadınına sığraq sürdürmək, qadını aşkar etmək üçün oğ- lunun ətindən anaya qara qovurma bişirmək təklifləri göstərir ki, Şöklü Məlikin düşmən- çiliyi güclü psixoloji qisasçılıq üstündə durur. Bu dastanın mükəmməl bədiilik əlamətlərin- dəndir ki, düşmən aciz verilmir. Müəllifin qeyd etdiyi kimi, boyda islam yamaq kimi seçilir, süjetə sxematizm verir. Belə ki, dastanın bir çox boyları islamiyyətin qəbulundan əvvəl yaranmışdır. Əsərin müsbət qütbünü təşkil edən kütlə və obrazlar müsəl- man kimi qələmə verilir. Müəllifin qeyd etdiyi kimi, burada şamanizm, totemizm əlamətləri də diqqəti cəlb edir. Belə ki, dastanda ozan və yozan sözləri arasında uyğunluq vardır ki, bu da aşkar şamançılıqdır. Ancaq qəhrəmanın ölümü ilə onun atını öldürürlər. Qəhrəmanın qüdrətini göstərmək üçün onun mənşəyini qeyri-insan başlanğıcına – totemə bağlayır, heyvan və quşlarda mübarək xasiyyətlər görür- lər. Müəllif, faktlara əsaslanaraq xüsusən Ba- sat və Bəkir obrazlarını totemizmilə əlaqələn- dirən fikirləri təsdiqləyir və qeyd edir ki, bu boylar müxtəlif dini inamlar zamanı yaradılıb. Bununla yanaşı onu da göstərir ki, XI–XII əsr- lərdə tamamlanma zamanı islam ideologiyası baxımından ümumiləşdirmələr aparılaraq mü- əyyən əlavələr edilmişdir. Boyda ticarət tariximiz haqqında məlu- mat var, qiymətli alver məlumatı, ticarət ter- minləri (dan-dansuq, məzəndə və s. ), ticarət coğrafiyası (Ruma səfər) diqqəti çəkir. Aydın olur ki, oğuz elinin zəngin ticarəti və yüksək ticarət mədəniyyəti olub. Bütün bunlarla yanaşı «Dədə Qorqud» oğuznaməsi yüksək sə- nət abidəsidir. Bunu dastandakı obrazlar siste- mi, süjetin ardıcıllığı, hadisələrin inkişafı, bir- birinə keçidi, insanlar arasındakı dərin psixo- lojilik, məişət həyatının təsviri təzahürləri, boyların hər birindəki dramatizmi, bu drama- tizmin dastan üzrə bütövlüyü, «Dədə Qorqud» dastanının kamil bədii əsər olduğunu təsdiq- ləyir. Xüsusən boylar arasındakı əlaqələr bir tarix əsərindəki fəsillərin bir-birinə keçməsi deyil, bədii süjetin bir-birindən törəyən hadisə- lər üzrə inkişafıdır. Bununla da, müəllifin qeyd etdiyi kimi, əsər kompozisiyasına, fabulasına, süjet inkişafına, dil təzahürünə görə, mənzum tarixi roman tipi saymaq olar, ancaq dastanın dili əlbəttə ki, bədii dildir. Buna əsaslanaraq dastanda işlənən təşbehlər, frazeoloji birləşmə- lər, tabu-evfemizm fiqurları zəngin faktlarla təhlil edilir. Əsərdə «Dədə Qorqud kitabı»nın dilinin leksik-istiqamətdə tədqiqi göstərir ki, onun qə- dimliyinin tarix, coğrafiya, etnoqrafiya və baş- qa elmlərlə əsaslanan mülahizələrlə yanaşı dil faktları da təsdiq edir. Yəni, müəllifin qeyd Yüklə 6,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|