N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
72 biryaşar keçi balası; arok – arx, çay, bulaq; oçxar/voçxar – qoşqar, vəhşi qoç; tel – sim xüsusi adlar: xal-xal, hunan, hunarakert (Qazax-Akstafa zonasında), Kəngər (Naxçıvan zonasında), Mihun, Balasaqun, Tamaut (Muğan-Mil zonasında) və s. 1
tarixi”nin hansı dildə yazıldığı məlum olmasa da, bunun ermənicəyə tərcüməsinin dilində tədqiqatçılar xeyli Azərbaycan sözləri müəyyənləşdirmişlər ki, həmin sözlərin müəyyən hissəsi qrammatik forması ilə də diqqəti cəlb edir: avçi – ovçu; çöpçi – uşaq boğazından çöp, çəyirdək çıxaran ara həkimi; alp – igid, qəhrəman; kökyar – ildırım; tanqri – tanrı; konaq – qonaq; xaqan – xan; xatun – qadın; cabğu/yabğu – xanın müavini; şad – vali, şahzadə; teqin – şahzadə; tarxan – feodal; eltəbər – müəyyən bir ərazinin başçısı; türkan – rabitəçi; tidun – yüksək rütbəli zabit; heyləntürk, barsil, bulğar, onoğur/hunoğur, hun, xəzər, akxəzər/Ağ xəzər, Qazan, Qor (bu sonuncular adam adlandır), hunestan; Turkestan – Xəzər ölkəsi, Çol/Çul və s. 2 Ümumiyyətlə, Azərbaycan dilinin elementləri öz funksionallığını ümumxalq dili formalaşandan sonra dərhal və getdikcə daha intensiv şəkildə göstərir. Xəzərlərin, oğuzların, qıpçaqların gəlişi ilə Azərbaycanda türkdilli əhalinin sayı və məskənləri artır və Azərbaycan dili həmin arealda geniş funksionallığa malik olur. Ümumxalq Azərbaycan dilinin öz fəaliyyətini genişləndirməsi ilə o,
1 V.L.Qukasyan. Azərbaycan dilinin təşəkkül tarixinə dair qeydlər, səh. 46- 47, 48. 2
Ю . Б . Юсифов
. О
некоторых
языковых элементах
тюркского происхождения , стр
. 76-77; Yenə onun: Об
актуальных
проблемах этнической
истории
Азербайджана , səh. 21-27; V.L.Qukasyan. Göstərilən əsəri, səh. 51. 73 qafqazdilli və iran-dilli əhalinin də ümumi ünsiyyət vasitəsinə çevrilir ki 1 , həmin fakt Azərbaycan dilinin Qafqazdakı tarixi mövqeyini müəyyənləşdirmək baxımından çox əhəmiyyətlidir. Digər tərəfdən, məhz I minilliyin ortalarından başlayaraq türk etnik-mədəni regionlarının (Sibir, Mərkəzi Orta Asiya, Ural – Volqaboyu, Qafqaz – Kiçik Asiya və Şərqi Avropa) diferensiasiya – təşəkkül prosesi gedir, hər bir regionun özünəməxsus sabit dil təzahürünün müəyyənləşməsi üçün şərait yaranır və hətta VII-VIII əsrlərdə Mərkəzi, yaxud Orta Asiya regionunda Göy türklərin yazılı ədəbi dili geniş miqyasda faktlaşır. Bundan sonra həmin regionla yeni ədəbi dil təzahürləri özünü göstərir. Ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkülünün son mərhələləri (ilk orta əsrlər) Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülünün ilk mərhələlərini təşkil edir və həmin təşəkkül prosesi XI-XIII əsrlərə qədər çəkir – I minilliyin sonu, II minilliyin əvvəllərində artıq Azərbaycan ədəbi dilinin ilk möhtəşəm nümunələri mövcuddur. Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü, əsasən, iki mərhələdə getmişdir: I. III-V əsrlərdən VII-VIII əsrlərə qədər – bu mərhələdə ədəbi dil minimumu istisnasız olaraq ümumxalq Azərbaycan dilinə əsaslanır. II. VI-VIII əsrlərdən XI-XIII əsrlərə qədər – bu mərhələdə əvvəlki ədəbi dil minimumuna oğuz-səlcuq xüsusiyyətləri də qarışır. Birinci mərhələdə Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü daxili (regional) proseslərlə, ikinci mərhələdə isə eyni zamanda xarici (ümum-türk) proseslərlə əlaqədardır. VII-
1
М . Ш . Ширалиев
. Закономерности
развития
азербайджанского
языка
. – СТ , 1985, N 5, стр . 4.
74 VIII əsrlərdən sonra Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülünə ümumtürk ədəbi dil ünsürləri bilavasitə təsir edir. Mərkəzi, yaxud Orta Asiyada formalaşmış ədəbi dil iki istiqamətdə – Qafqaz – Kiçik Asiya və Ural – Volqaboyu istiqamətlərində “daşınır”; ola bilsin ki, həmin “daşınma” prosesi ancaq şifahi getsin (əslində də belədir), bu, onun effektivliyini heç də keyfiyyətinə təsir edəcək qədər aşağı salmır. Mərkəzi Asiyada V əsrdən başlayaraq (güman ki, hələ daha əvvəllərdən) qədim türk (runik) əlifbasında yazılar meydana çıxır və bir neçə əsr sonra bütün türk mədəniyyətinin şah əsərləri olan Orxon yazıları yazılır. VIII əsrin, əsasən əvvəllərinə məxsus bu abidələr eyni zamanda ümumi türk ədəbi dilinin mükəmməl nümunələridir 1 .
davam edən mürəkkəb təkamül yolu keçmişdir və heç də təsadüfi deyil ki, bu əlifbanın təşəkkül tapdığı ilk damğa- işarələrə, ilk hərf formalarına və ilk yazılara Azərbaycan ərazisində rast gəlinir 2 . Qobustanda, Naxçıvanda, Qazaxda, Kəlbəcərdə aşkar olunan yazılır bir daha sübut edir ki, ən qədim zamanlardan bu ərazidə yaşayan türk etnosları erkən orta əsrlərdə də qədim türk (runik) əlifbasından istifadə edə bilərdilər. Hər halda, artıq yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi,
1 Bu barədə bax: С . Е . Малов
. Памятники
древнетюркской письменности . М
Л ., 1951; В .
. Кондратов . Очерк
грамматики
древнетюркского языка
. М .- Л ., 1970. Orkun. Eski Türk Üazittlari. I-IV N İstanbul. 1935, 1939, 1940, 1941. T.Tekin A. grammer of Orkhon Turkie. Bloomington, 1968; Г . Айдаров . Язык орхонских
памятников древнетюркской
письменности VII
века , Алма - Ата
, 1971 və s. 2 C.İ.Cəfərov. Bəzi damğa və işarələrin etimoloji izahı: Türk dillərinə dair etimoloji və tarixi-morfoloji tədqiqlər, Bakı, 1987, səh. 29. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|