N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

107 
 
Əgər  nukleozidin  tərkibində  ribozanın  əvəzinə  dezoksiri-
boza  birləşərsə  ―dezoksi‖  şəkilçisi  əlavə  edilir.  Belə  olan  halda 
dezoksiadenozin, dezoksistidin və s. tərkibli nukleozidlər alınır.  
Nukleotidlər-nukleozidlərin  fosfat  turşusu  ilə  əmələ  gətir-
diyi efirlərdir. Fosfat turşusu riboza (və ya dezoksiriboza) moleku-
luna  3
1
-cü  və  ya  5
1
  karbon  atomunda  olan  hidroksil  qrupuna 
birləşir. Nəticədə adenozinmonofosfat (AMF) nukleotidi alınır.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Əgər  adenozin  nukleotidinə  iki  molekula  fosfat  turşusu 
birləşərsə adenozindifosfat (ADF) üç molekula fosfat turşusu bir-
ləşərsə müvafiq olaraq adenozintrifosfat (ATF) nukleotidi alınar.  
 
                                    NH
2
                                  
                                  
                                N  
 
 
                   
  N
         
    
                       
   
           
 
    
   
                                     N       N     
                                          
 
        
                                               1 
                                 
  
   
 
 
 
Adenozin-5-monofosfat (5-AMF) 
 
H
 
H
 
         O 
         ║ 
HO─P─O─CH
2
 
        │ 
        OH 
O
 
OH
 
H
 
OH
 
H
 
                            NH
2
                                  
                                  
                       N
1
  
6
 
 
5               7
N
         
    
                            
2 
  
3
  
4   
    
9
   8  
 
    
   
                            N       N     
                                          
 
        
                                                
                                  
  
   
 HO                  
 HO             
              O                    
  Dezoksiadenozin-3-mono- 
         fosfat (d-3-AMF) 
P─O 
HOCH
2 
H
 
H
 
O
 
H
 
H
 
H
 
5 
                                        O 
                                                   ║ 
   N=C─NH
2
            OH─P─OH 
    │    │                                     │ 
HC   C─N          H  OH   O   H 
    ║     ║
         
CH  
│    │        │    │ 
 
   N─C─N ─── C─C──C─C─CH
2
OH 
                                         │        │ 
                                 H     H 
                                    O 
Adenil turşusu (Adenozin-3-fosfat) 

---

108 
 
N 
adenozin nukleozid 
ATF 
ADF 
AMF 
        O        O       O 
          ║          ║         ║ 
HO─P~O─P~O─P~O─CH
2
 
        
│          │         │ 
        OH     OH    OH 
OH 
OH 
H 
H 
O 
N 
N 
N 
NH
2
 
H 
H 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Həmçinin bu qayda ilə QMF, QDF, QTF, SMF, SDF, STF, 
UMF, UDF və UTF sintez oluna bilər.  
Fosfat  turşusu  molekulları  arasında  makroergik  efir 
rabitələri çox zəifdir və asan qırılır.  
RNT-nin hidroliz zamanı ribonukleotidlər, DNT-in hidrolizi 
zamanı dezoksiribonukleotidlər alınır. Toxumalarda sərbəst şəkil-
də ADF və ATF tapılmışdır. Onlar orqanizmdə gedən oksidləşmə 
reduksiya  proseslərinin  fəal  iştirakçılarıdır.  Həmçinin  digər 
nukleotidlər də vacib fizioloji əhəmiyyətə malikdirlər. Nukleotid-
lər  demək  olar  ki,  oranizmdə  gedən  bütün  biokimyəvi  proselərdə 
mühüm rol oynayırlar. Bir çox mononukleotidlər amin, karbohid-
rat və s. qalıqlarının bir birləşmədən digərinə ötrülməsində, enerji  

---

109 
 
mübadiləsində koferment kimi iştirak edirlər.  
Nuklein turşuları (NT).- mononukleotidlərin müxtəlif sayda 
(minlərlə) bir-birilə efir tipli rabitə ilə birləşərək oliqonukleotid və 
polinukleotid zəncirindən ibarət yüksəkmolekullu biopo- 
limerlərdir. Poliribonukleotidlərin (RNT) tərkibində purin  
nukleotidlərindən adenil və quanil turşuları, pirimidin nuk- 
leotidlərindən sitidil və uridil turşuları olur. Polidezoksi- 
ribonukleotidlərin (DNT) tərkibində isə dezoksiadenil, 
dezoksiquanil, dezoksitidil və timidil turşuları mövcud- 
dur. RNT-in əmələ gəlməsində pentozalardan riboza, 
DNT-də isə dezoksiriboza iştirak edir.  
RNT- molekulunda 60-dan 6 minə qədər nukleotid 
qalığından, DNT molekulları isə 20-25 min və daha çox   
(10 mln-a qədər) nukleotiddən əmələ gəlir. Dörd xromo- 
somu olan DNT molekul kütləsi 11,3∙10
10 
Da-dur. Belə 
DNT molekulunun uzunluğu 2,1 sm-ə çatır. Bu DNT mo- 
lekulunda 62 mln nukleotid cütü mövcuddur.  
İnsanların  somatik hüceyrələrinin nüvəsində 23  cüt  xromo-
som yerləşir. Hər bir hüceyrədə bir molekul DNT olur. İnsanın bir 
hüceyrə  toxumasında  46  molekul  DNT  olur.  İnsanın  bir  hüceyrə 
toxumasında  olan  46  molekul  DNT-in  uzunluğu  2  metrə  çatır. 
Onda olan nukleotid cütlərinin sayı 3,2 mlrd. Son zamanlar DNT-
in  yeni  A,  B,  C,  D,  Z  formaları  müəyyən  edilmişdir.  A-formada 
polinukleotid  zəncirində  azot  əsasları  aralı,  B-  formada  isə  yaxın 
yerləşir. O. biri C, D, Z formalarında isə qarışıq halda yerləşirlər.  
Nuklein  turşularının  molekullarında  nukleotidlərin  yerləş-
mə ardıcıllığına, onların birincili quruluşu deyilir. 
Nuklein  turşusu  molekullarını  təşkil  edən  monomerlərin 
(nukleotidlərin) fəzada tutduğu mövqe (fəza konfiqursiyası) onla-
rın ikincili quruluşu adlanır.  

---