N. Z. Haciyeva

saxlanılmışdır,  məsələn, 
*sanğ
  's a r ı ',   qəd.-türk. 
sarığ,
  tuv. 
sarığ,
  xak. 
sarığ,
  şor 
sarığ,  *katığ  '
 q a tı',  qəd.-türk. 
katığ,
  xak. 
xatığ, tof. 
a lh ığ '
 g e n ',  
'
 geniş '.
Başqa  türk  dillərində  aşağıdakı  dəyişikliklər  baş 
vermişdir:
ığ> ık, 
sarığ 
'
 sa rı' 
-sa n k-a , 
k a tığ  
'
 qatı 
''-katık-a 
çevrilmişdir.  Belə  formalar  ancaq  özbək  və  uyğur  dillərində 
qalmışdır,  müq. 
sanğ
-dan  özb. 
sa rb i
  's a r ı ',  
ka b ğ -d a n
  özb. 
k a ttb k  '
 q a tı', 
sanğ
-dan uyğ. 
sa ib k   '
 sarı'  və 
katığ-d
an 
kattbk 
'
 q atı';
ığ> b,  ık>L  Bir çox  türk  dillərində  sonuncu  ğ  samitinin 
düşməsi  müşahidə  olunur,  müq.  tat. 
sa °ib   '
 sa rı',  qazax, 
saib, 
q.-qalp. 
san,,
  qar. 
san,
  qırğ. 
san,
  türk, 
san,
  azərb. 
sarr,
  tat. 
İfa°tb  '
 q a tı', qazax, 
kattı,
 q.-qalp. 
ka ttı,
 türk, 
katı,
 azərb. 
qatı.
Sifətlərin qədim 
-lı:ğ  (~li:ğ)
 affiksi qədim türk dillərində 
və həmçinin bə'zi müasir Sibir türk dillərində müşahidə olunur, 
müq.  orx.-yen. 
a tlığ   '
 a t l ı u y ğ .  
adahğ  ’
 təhlükəli \   xak. 
aylığ 
'
 ay lı',  tuv. 
a ttığ   '
 a tlı', 
daştığ '
 d a ş l ı t o f .  
m a llığ '
 mallı '.
Iı:ğ> hk:
  qırğız,  altay  və  yalcut  dillərindən  başqa  bütün 
türk  dillərində  sonuncu 
ğ
  samitinin  karlaşması  baş  vermişdir. 
Bu  hadisə  indi  ancaq  uyğur  dilində  saxlanılıb:  uyğ. 
atlbk 
'a t l ı ',  
ta tlb k
  'd a d lı',  'ş ir i n ', 
ta şlb k
  'd a ş lı'  və  s.;  başqa 
dillərdə  -///Jf affiksi  aşağıdakı dəyişikliklərə uğramışdır:
lı:ğ>lb,  lı:ğ>lr.  türkm.  ğarlı  'q a r lı ',  tat. 
a °ylb
  'a y lı ', 
noq. 
taw lb  '
 dağ lı',  q.-qalp.  balalb 
'
 balalı', 
ayazlb-d'm
 qazax. 
ayazdb  '
 şaxtalı',  çuv. 
vblb  '
 güclü '  və s.;
Iı:ğ>Iu\
 
Qırğız  və  altay  dillərində  sonuncu 
ğ
  samiti 
mə'lum  vokalizasiyaya  uğramışdır.  Ondan  heca  düzəltməyən 
[u]  səsi  yarana  bilmişdir  və  bunun  nəticəsində 
[ıü\
  diftonqu 
əmələ  gəlmişdir.  Sonra  isə  bu  diftonq  uzun 
[u]
  səsinə 
çevrilmişdir.  Buradan  da  sifətin  belə  formaları  düzəlmişdir, 
məsələn, 
qırğ. 
balalır.
 
'b a la lı', 
cıldızlır.-
dan 
cıldızdır.
60
'u ld u z lu ', 
sal/fm lu-dm
  alt. 
saUfıııdır.
  'k ü lə k li', 
balıklır.-dm  
b a lık tu '  b a lı/flı
'  və s.
Yakut  dilində  nisbi  sifətin 
-la:x
  şəkilçisi  də 
-lı:ğ 
affıksindən  törəmişdir.  Bir  halda  ki, 
-lı:ğ
 arxetip  affiksində  [/] 
səsi uzun olub, buna müvafiq olaraq yakut dilində uzun [a]  səsi 
yaranmışdır.  Yakut  dilində  affıkslordə  [a]  səsinin  [/]  səsi  ilə 
əvəzləməsi adi hal olub, müq.  başqa türk dillərinin 
- s ı
affıksinə 
uyğun olan 3-cü şəxs tək in
-ta
 yiyəlik affiksi.
Yakut  dilində  sonuncu  ğ  səsi 
к
  səsinə  və  sonra  da  x 
səsinə çevrilmişdir.
Türk  dillərində  affikslərdə  mövcud  olan  törəmə  ğ  səsi 
sözün kökünün kar samitindən sonra affikslərdə istifadə olunan 
t<
səsinə  uyğundur:  tat. 
ba°!a-ğa
  'b a la y a ', 
ba°lbğb
  'b a lığ ı', 
a°l-ğan  '
 a ld ı'.
Sözün  daxilində  [ğ]  səsi  [А]  səsindən  törəmişdir.  Ona 
görə  do  o,  ilkin  ğ  səsinin  uğradığı  dəyişikliklərə  mə'ruz 
qalmamışdır.  Buradan  onların  reflekslorinin  müxtəlifliyi 
meydana gəlir,  müq. 
ağır-dan
 tat. 
a
 ° 
w b r'
 a ğ ır', amma 
ba° lbğb 
'
 balığı'.  İkinci  halda intervokal  [ğj  səsi  [w]  səsinə çevrilmir.
Türk  dillərində  törəmə  ğ  səsi  həm  də  intervokal 
ff 
səsinin  cingilləşməsi  nəticəsində  yarana  bilərdi,  müq.  yakut. 
bağa
  'q u rb a ğ a',  xak. 
pağa,
  şor. 
pağa
  və  tr.,çar.,  qazax,  alt., 
özb.,  noq. 
baka\
  şor. 
çağın
  'y a x ın ',  xak. 
çağın,
  amma  tat. 
у а °к ь п ,
 noq.  dial, 
уакьп;
  yakut. 
sağa  '
 yaxa '; noq. 
yağa,
 amma 
türkm. 
yaka,
  tat. 
y a °k a \
  alt. 
sağal
  's a q q a l',  xak. 
sağal,
  çuv. 
suğal,
 amma qırğ. 
sakal,
  noq. 
sakal,
 özb.  sö/co/
Ğ '
 
samiti*
Ulu  türkcədə  dilində  ğ'  samitin  mövcudluğu  sualı  üzrə 
türkoloqların  ümumi  bir  fikri  yoxdur.  Demək  olar  ki,  türk 
dillərinin  tarixinə  həsr  olunmuş  bütün  türkoloji  əsərlərdə  ön
x.  Bu.  dilimizdəki  g hərfidir
61

---