N. Z. Haciyeva
Yüklə 11,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
yakutda 5, qaraçay-balkar dilinin malkar dialektində z, qaraçay- balkar, qazax, qaraqalpaq, noqay ve tatar dillərində c, tofalar və qırğız dillərində c, qalan türk dillərində / səsinə çevrilmişdir [Şerbak, 1970, s.150]. Aydındır ki, bu baxışda S.Y.Malovun qədim və yeni türk dilləri haqqındakı nəzəriyyəsinin tə'siri duyulur. Mə'lumdur ki, S.Y.Malov bütün türk dillərini yeni və qədim dillər deyə iki yerə bölmüşdür. O, bulqar, çuvaş və yakut dillərini ən qədim türk dillərinə aid edirdi [Malov, 1952, s.142-143]. A.M.Şerbak bu fikirdən belə nəticə çıxarır: əgər bir sıra türk dillərinin sözönü у səsi yakut dilinin 5, çuvaş dilinin s ' səsinə uyğundursa, onda görünür, ulu dildə 5 ' səsi olmuşdur. Bu dəlilin zəifliyi olduqca aydındır. S.Y. Malovun türk dillərinin bölgüsü əsassızdır, çünki yakut və çuvaş dillərində innovasiyalar (şəkil dəyişmələri) arxaizmlərdən çoxdur. Başqa türk dillərinin sözönü у səsinə uyğun olan başlanğıc [s] və [ s ] səslərinin bu dillərdə mənşəyi asan izah olunur. Yakut dilində sözönü [s] səsi sözönü / səsinin bir sıra ardıcıl dəyişmələrinin nəticəsində yaranmışdır, yə'ni y>c>ç>ş>s. Çuvaş dilinin [ s ] səsi də sözönü / səsinin dəyişməsinin nəticəsində (y> c> f> ş’> s) törəyib. Həm də A.M.Şerbakın ilkin sözönü s ' səsi haqqında fərziyyəsi onun bu səsin refleksləri ilə bağlı mühakimələri ilə çətin uzlaşır. Dişarası s ' səsinin afffikata çevrilməsi tipoloji baxımdan aydınlaşa bilmədiyindən bir sıra Sibir türk dillərində s ' səsinin q səsinə keçidi çətin təsəvvür olunur. S ' səsinin d ' səsinə keçidi də şübhəlidir. S.Y.Malov bu fikirdədir ki, "Qədim türklərin yazılı dilində / samitinin az işlənməsi bu səsin daha gec yaranması deməkdir [Malov, 1952, s. 148]. Bu baxış qədim yazılı abidələrdə əks olunan dillərin mütləq arxaikliyi fərziyyəsinə əsaslanır. Halbuki ayrı-ayrı arxaizmlər müasir türk dillərində və onların dialektlərində bu günə qədər saxlanır. Q.İ.Ramsted təsdiq edir ki, ulu türkcədə altay d, e v ə n ' səsləri / i l ə uyğun olmuş və deməli c səsi / səsinə keçə bilərdi 68 ------------------------------------------------------------------- [Ramstedt, 1957, s.66]. Lakin bu nöqteyi-nəzər ona əsaslanır ki, türk dilləri ilə müqayisədə tunqus-mancur və monqol dilləri daha arxaikdir. Əgər monqolcanın sözönü c səsi türkcənin sö zönü/səsinə uyğun gəlirsə, onda cdaha arxaikdir. Görünür həqiqətəuyğun bu baxışdır ki, ulu türkcədə sözönü / mümkün idi [Boqoroditskiy, 1953, s.106-107]. Bu baxışın xeyrinə aşağıdakı arqumentləri gətirmək olar: (1) Saitlərin qarşısında sözönü / səsinin c affrikatma çevrilməsi bir sıra dillərin tarixində qeydə alınır. İspan, portuqal və retoroman dillərinin tarixində saitlərin qarşısında latıncanm sözönü / səsi c affrikatma keçmişdir. Bə'zi yeni hind dillərində c affrikatı qədim hindcədəki sözönü / səsinə uyğundur. İran dillərində də / səsinin c səsinə çevrilməsi baş vermişdir. Bu, əsla təsadüfi hal deyil, əksinə, bu, həmin mövqedə səs dəyişməsinin müəyyən tipik meyli deməkdir. Bu tipik dəyişmə xətti türk dillərində sözönü / samitinin ilkinliyi haqqında fərziyyənin əsasım təşkil edə bilər. (2) Bir sıra türk dillərində sözönü c səsindən əvvəl vaxtilə sözönü / səsinin olmuş olması haqqında bə'zi dolayısı dəlillər var. Qırğız və altay dillərində qapalı saitlərin önündə c affrikatı işlənmir, miiq. qırğ. və alt. /r'm a h n ı', amma qazax. jbr, tat. у ь г ' m a h n ı'; qırğ və alt. ıra :kx u z aq ', amma qazax jbrak , uyğ. y ıra k , tat. уьгак. Əslində lazımi fonetik şərait olmadığından qapalı saitlərin qarşısında c affrikatı itə bilməz. Burada 1 , i, u tipli qapalı saitlərin qarşısında fakt olaraq sözönü / samiti itmişdir. Bunu Azərbaycan dilinin materialları əsasında izləmək olar: müq. azorb. il və türk. ///; azorb. ilan və türk, ytlatr, azorb. ürok vo türk, yü rek. Deməli, qırğız dilində /r'm ah n ı'sö zü dildə hələ sözönü / samiti olan dövrdə yaranmışdır. Sonra bu səs c affrikatma çevrilərkən bir sıra sözlərdə qədim sözönü / samiti ilmişdir. Buradan da ///-d an yaranmış müasir qırğ. //•'mahnı' sözü müəyyənləşir. 69 (3) Qırğız dilində sürəkli nitqdə əvvəlki hecanın saitindən sonra sözönü c samiti çox vaxt / kimi çıxış edir, məsələn, balası y ö k ' balası yox(dur)' . Bu, bir daha sübut edir ki, у ilkindir. İntervokal vəziyyətə düşərkən o, cingiltiləşməmişdir. (4) XVII-XVIII əsrlərdə uyğurların ədəbi dilində у ilə başlanan sözlər indikindən çox olduğu halda, j , c samitləri ilə başlanan sözlər bu günkündən az olmuşdur. 20-30-cu illərdə sovet uğurlarının ədəbi dilində у samiti ilə başlanan sözlər indikindən daha işlək idi [Kaydarov, 1969, s.179] (5) Y samiti dildə ancaq sözönü kar samitlərdən asılı deyil. Fin-uqor ulu dilində sözönü у səsi kar başlanğıcda mövcud olub. Ulu türkcədə saitlərin qarşısında sözönü у samitinin işlənməməsi sübut olunmuş sayıla bilməz. Türk dillərində başlanğıc у səsinin refleksləri çox zəngindir. Sözönü у samiti saxlanan türk dilləri var: *yo:I, qəd.-türk. y o l, türk, y o l, qum. y o l, qaq. y o l, kr.-tat. yo l, türkm. yo:J, uyğ. y o l, noq. y o l, özb. y o l, azərb. y o l, *yo:k, qəd. türk. y o k, türk, y o k , türkm. y o :k , qum. y o k , noq. y o k , qaq. y o k , kr,- qar. y o k , özb. y o k , tat. y u k , başq. y u k , azərb. y o x , *yanı 'y e n i', qəd.-türk. ya n ı, türk, yen i, kr.-tat. y e n i, qum. yam , noq. уапь, azərb. y e n i, özb. уа п ь, uyğ. yen i. Bir sıra türk dillərində başlanğıc у samiti dəyişikliklərə uğramışdır. y> c. * y ə:r' y e r ', qırğ. c er, q.-balk. cer, q.-qalp. dial, c ör, * y u :z' y ü z ', qırğ. cuz, q.-balk. quz , q.-qalp.dial. quz . Yakut dlində / qismən c samitinə keçir: c o n 'a d a m la r', cr/'iT . y > j\ Qazan tatarlarının dilində sözönü / incələşmiş c' samitinə çevrilmişdir. Bu keçid əsasən ön sıra saitlərinin qarşısında müşahidə olunur: * y ə :r ' y e r', tat. jir , * y ə:/y y e l', ta t.fi/. 70 y> j. Bu keçid qazax və qaraqalpaq dilləri üçün səciyyəvidir: *yo:I, türk, y o l, azərb. y o l, türkm. yo :l, amma qazax, jo l, q.-qalp. /ol; * y o :k 'y o x ’ , türk, y o k , türkm. yo :k, azərb. y o x , amma qazax, jo /f, q.-qalp. jo k . Tarixən j səsi (j>c) c affrikatmın zəifləməsinin nəticəsində yaranmışdır. y> ç. Başlanğıc / səsinin ç səsinə keçməsi xakas, tuva və şor dilləri üçün səciyyəvidir: * y a ka ' y a x a ', tat. y a ° k a , amma xak. çağa, tuv. çağa; *yə:r 'y e r ', türk, yer, türkm. yer, uyğ. yer, amma xak. çir, tuv. çir, şor. çer, *yağ, tuv. çağ, xak. çaq; * y ı l '\ \ ', xak. çıl, tu v.çıl, şor. çıl. Bu dillərdə başlanğıc ç səsi / səsindən törəmiş c affrikatmın karlaşmasımn nəticəsində yaranmışdır. y> d '. Belə keçid altay dilinə məxsusdur: * y a k a ' y a x a ', tat. y a 0ka, başq. y a ° İta, amma alt. d'aka; *yo:rs y e r ', uyğ. yo r, türk, y e t, amma alt. d'er, *yo:l, türk, y o l, qum. y o l, amma alt. d'ol. y > s \ Y səsinin s ' səsinə çevrilməsi ancaq çuvaş dilində özünü göstərir: * y a k a 'y a x a ', tat. y a ° ka, başq. y a ° /ya, amma çuv. s'uğa; *yo:l, türk, y o l, türkm. yo :l, azərb. y o l, amma çuv. s'ul; * y o :k ' y o x ', türk, y o k, azərb. y o x , türkm. y o :k , amma çuv. s'ux. Tarixən s ’ səsi c səsinin karlaşmasımn xüsusi təzahürüdür. Əvvəl c affrikatı karlaşmış və ç ' səsinə çevrilmişdir. Sonra isə ara mərhələ kimi ç>ş hadisəsi baş vermiş və daha sonra s '(ç > ş > s ) meydana çıxmışdır. />& Belə keçid ancaq yakut dilində görünür: *yakaxy a x a ', tat. y a ’ka, amma yakut. sağa; *yanı (yana), 'y e n i ', tat. y a °n a , qum. yanı, amma yakut. sana; *yo:l, türk, y o l, tat. yu l, amma yakut suol; * y o :ğ 'y o x ' , türk, y o k , türkm. yo:ğ, azərb. y o x , amma yakut. suox. Güman etmək olar ki, / səsinin 5 səsinə çevrilmə prosesi belə baş vermişdir: y> c> ç> ş’>s'>s. 71 Yüklə 11,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|