N. Z. Haciyeva

Lakin  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  türk  ədəbi  dillərindo 
sözönü 
у
  səsinin  əksolunma  refleksləri  onun  dialektlərdəki 
əksolunma  reflekslərinə  uyğun  gəlməyə  bilər.  Belə  ki, 
məsələn,  xakas  ədəbi  dilində  sözönü 
у
 səsi 
ç
  səsinə  çevrilir, 
amma  xakas  dilinin  Qızıl  dialektində  ona 
[s]
 səsi  uyğun  gəlir. 
Qazax  ədəbi  dilində  başlanğıc 
у
  səsi  c  səsində  əks  olunur, 
amma  qazax  dilinin  cənub  dialektlərində 
у
 səsi  saxlanır.  Çuy 
vilayətində  yaşayan  qazaxların  şivələrində  sözönü 
у
 səsinə 
c 
səsi  uyğun  gəlir.  Qırğız  dilinin  bir  sıra  şimal  dialektlərində 
у  
səsi  ilə  əvəzlənən  başlanğıc 
c
  səsinin  işlənməsində  sabitlik 
müşahidə olunur.
y> n.
  Bu  keçid xakas  və  qismən şor dillərində  müşahidə 
olunur:  */аЛя' yeni' ,   xak. 
nar,  *yanağ'yan& (\',
  xak. 
na:x; 
*yan,
  xak. 
nan;  * yo m şa k
' yumşaq' ,   xak. 
nım zax;  *yağmur, 
xak. 
nanm ır,
 şor. 
nağbur,  n a n ın u rv ə
  s.
Görünür,  göstərilən  hallarda 
у
  səsinin 
n
  səsinə 
çevrilməsi  sözün  ortasında 
n,
  ya 
n
  səslərinin  assimlyasiyasının 
tə'siri  altında  baş  vermişdir.  Çünki  xakos  və  şor  dillərində 
başqa hallarda sözönü 
у
 səsi  psəsi kimi əks olunur, müq. 
*yo:l- 
dan xak. 
çol,  şor,  çol,  *yü:z-dən
 xak. 
çüs.
 şor. 
çüs.
Buna oxşar hadisə tofalar dilində baş verir: /  səsi  ortadi 1 
n
  səsinə  çevrilir: 
ya n a -
 dan  tof.  Ля:'y e n i', 
yuan-
 dan 
ııo :n
'y o ğ u n ', 
nen es
  'm a m ır',  alt. 
y e n c s
  [Rassadin,  1971. 
s.209-210].
Azərbaycan  dilində  qapalı  saitlərin  qarşısında  sözönü 
у  
samiti  itmişdir,  müq.  azərb. 
il,
  amma türk, 
y ıl,
 tat. 
уь1,
 qum. 
y ıl 
və  s.;  azərb. 
ilan,
  amma  türk, 
у  ilan,
  qum. 
yılan,
  noq. 
yblan
  və 
s.;  azərb. 
ürək,
  amma  türk, 
yü rek,
  tat. 
yü ro k,
  qum. 
y ü re k
 və  s.: 
azərb. 
üzük,
  amma türk, 
y ü zü k .
Qırğız  və  altay  dillərində  də  qapalı  saitlərin  qarşısında 
sözönü  /   səsinin  qismən  itməsi  müşahidə  olunur,  müq.  qırğ. 
mahnı'  və tat. 
уьг,
 qırğ.  və alt.  /.ra/r'uzaq'  və tat. 
уьгак.
Türk  dillərində  intervokal  mövqedə  /  səsi  çox  sabitdir: 
*boym ,  boyun,
  türk, 
boyun,
  azərb. 
boyun,
  qar. 
boyun,
  türkm.
72
boyun,
  qazax, 
т оуьп,
  qırğ. 
m oyun,
  uyğ. 
boyun,
  q.-qalp. 
т оуьп,
  tat. 
т иуьп,
  qum. 
boyun,
  q.-balk 
boyun,
  alt. 
m o yın ; 
k o yu ğ  'q a tı',
 türk, 
ko yu ,
  tat. 
ки уь,
  qırğ. 
koyu,
 türkm. 
qoyı,
 qar. 
ko yu ,  koyu.
Türk  dillərində  ğ'  səsindən  törənmiş  intervokal 
у
  səsi 
qeyri-sabitdir: 
*iğ'irm ə> iyinnə-fron
 
noq. 
у ы т а
' iyirmi
' ,
*dəğ'il> dəyil-don
 azərb. 
d o l
 'y o x ' .*
Türk  dillərində  sözün  mütləq  sonunda  /   səsi  çox 
sabitdir: 
*ay
  qəd.türk 
ay,
  noq. 
ay,
  azərb. 
ay,
  türk, 
ay,
  qırğ. 
ay, 
qazax, 
ay,
  q.-qalp. 
ay,
  tat. 
a °y,
  türkm. 
ay,
  alt. 
ay,
  qum. 
ay,
  q.- 
balk. 
ay,
  özb. 
ö y,  *yay,
  qəd.-türk. 
y a y,
  qum. 
ya y,
  tat. 
jə y , 
azərb. 
ya y,
 alt. 
d'ay,
 qırğ. 
cay,
  özb. 
y ö y ,
 xak. 
çay.
Sözsonu 
у
  samiti  affıkslərdə  saxlanır,  müq. 
ba°la 
sözündən  tat. 
ba °la -ffa y 'b a \a ',  a ğ a '
dayı'  sözündən  qazax. 
a ğ a -ta y '
dayı'  vəs.
5sam iti
Türk  dillərinin  əksəriyyətində  sözönü 
s
 samiti  saxlanıl­
mışdır: 
*sağal'
 saqqal' ,   qəd.-türk.  sa 
ğal,
  noq.  sa 
kal,
  qum. 
sağal,
  tat. 
sa °ka /,
  kr.qar. 
sağal,
  uyğ. 
sakal,
  qaq. 
sakal,
  türk. 
sakal,
  xak. 
sağal',  * sa rığ '
s a r ı ',  qəd.-türk. 
sarığ,
  türk, 
san,
  qaq. 
sarı,
 uyğ. 
serik,
 qum. 
san,
  noq. 
saib,
  tat. 
sa  °n>,
  qazax, 
saib,
  q.- 
qalp. 
saib,
  qırğ. 
sarı,  xak.sarığ,
  tuv. 
sarığ,
  alt. 
sarı,
  çuv. 
saib.) 
*s ıığ
' su' ,   qəd.-türk. 
suğ,
  türk, 
su,
  azərb. 
su,
  tat. 
su,
  qaq. 
su, 
uyğ. 
su,
 xak. 
suğ,
 tuv. 
suğ,
  özb. 
suw ,
  qum. 
suw ,
  qazax, 
su,
  qırğ. 
s u .
Bununla belə əvəzlənmələr də mümkündür: 
s > s \
  Türkmən  dilində  başlanğıc 
s
  və  ümumiyyətlə 
s 
samiti  istənilən  mövqedə  kar  dişarası  spiranta  çevrilmişdir: 
s  a r / 's a r ı ',  s ü 's u '  vəs. 1
1 Azərbaycan türkcəsində bu  hadisə  yalnız dialektlərdə və  uzun  ə ilə 
ö/ünii  göstərir.  -Tərcüməçi.
73

---