N. Z. Haciyeva
Yüklə 11,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
Başlanğıc 1 samitinin dəyişmələri başlıca olaraq cəm şəkilçisi -lar, nisbi sifət şəkilçisi -lı, eləcə də 1 samiti ilə başlayan başqa şəkilçilərə aiddir. Yuxarıda göstərilən dillərdə - la r affıksi ancaq saitlə və ya sonorla bitən isimlərin əsasından sonra saxlanır: qazax, dala 'ç ö l ' -dalalar 'ç ö llə r ', qırğ. alm a - almalar, qazax, nar 'n ə r '-n a r la r 'n ə r lə r ', qırğ. ta y 'd a y ' • taylar 'd a y la r ', alt. k ir 'd a ğ s ils ilə s i' - fır la r 'd a ğ s ils ilə lə r i'. Əgər sözün əsası sonor olmayan hər hansı bir başqa samitlə bitərsə, onda -lar affıksi -tar//-dar variantına uğrayır. • Tar//-dar a ffık sm m işlənməsi əsasın sonuncu saitinin kar və ya cingiltili olmasından asılıdır: qazax, z a t 'ş e y ' - zattar 'ş e y lə r ', k ız ’ q ız ' -k ızd a r 'q ız la r '. Tuva, xakas, şor və yakut dillərində əsasən həmin qaydalar qüvvədədir. Ancaq bunlarda cəm şəkilçisinin yeni - nar variantı meydana çıxır. Bu o zaman olur ki, sözün sonu burun samiti n (v ə y a n ) ilə bitir. Başqırd dilində -lar affıksi ancaq saitlə bitən əsasdan sonra saxlanır. P, t, s, s, z, ş, к, к kar samitlərdən sonra -ta t affıksi çıxış edir, a t 'a t'-a ° tta r 'a tla r ', ult 'o x '-u k ta r 'o x la r '; 1, m , n, n sonorlarından və j samitindən sonra -dar affıksi gəlir: til 'd i l ' - tild ə r 'd illə r ', uram 'k ü çə '-u ra m d a r 'k ü ç ə lə r ', k .a za n 'q a z a n '- ka°zandar 'q a za n la r'; r, z, w, у samitlərindən sonra - -гаг affıksi işlənir: ffiz 'q ı z '- kızza r 'q ız la r '. Nisbi sifətin -lı affıksi o dillərdə variantlar yaradır ki, o dillərdə kəmiyyət kateqoriyasının -lar və -tar//-dar variantları var. Ən çox yayılmış -tı//-d ı variantlarıdır. Mücərrəd isimlərin 1 samiti ilə başlayan -lık affıksi -tik d ik variantlarına malik ola bilər: qazax, a za ttık 'a z a d lıq ', aştık 'a c lıq ', alt. soğbm tık. 'sa lla q x a n a ', xak. tastığ 'd a ş lıq 'y ə s. 88 Affıkslərində / sabit olmayan dillərdə denominativ fe’İlərin -la affıksi də dəyişikliyə uğrayır: başla -əvəzinə qazax, basta 'b a şla m a q ', xak. tasta 'd a şla m a q ', alt. baıpta 'b a şla m a q 'və həmçinin -lan affıksi: qazax. solğbn ' , xak. aylaxtan 'h ə r lə n m ə k ', alt. kö b ü kten 'k ö p ü k lə n m ə k ' və s. Z/’ samiti Ulu türkcədə olan və bizim / kimi işarə etdiyimiz səs öz artikulyasiyasına görə / səsinin artikulyasiyasından çox fərqlənmişdir. Çuvaş dilindən başqa bütün türk dilləridə zəif 1 səsi ^kimi əks olunmuşdur. Çuvaş və həmçinin indi yox olmuş Kambulğarlarının dillərində o, adi 1 səsinə çevrilmişdir. r> ş: * kü m ü l' 'g ü m ü ş ', qəd.türk. kü m ü ş, türk, güm üş, azərb. güm üş, qırğ. g üm üş, alt. küm üş, türkm. küm üş, tat. köm iş; *k.ı:V 'q ı ş ', qəd.türk. kiş, türk, k iş, qırğ. kiş, alt. kiş, tat. kiş, başq. kiş, qum. kiş, q-balk. ffış, azərb. qış, türkm. qış, kr.qar. qış; *ya:V 'y a ş ', qəd.türk. yaş, türkm. y a ş, azərb. yaş, türkm. ya:ş, özb. y ö ş , qırğ. /aş, alt. d'aş, qum. ya ş; *ə:Vik 'q a p ı', qəd.türk. eşik, türk, e şik 'h ə y ə t ', qırğ. e şik 'q a p ı'; *ут т Г 'i ş ', 'ta p ş ır ıq ', qəd.türk. yu m u ş, qırğ. ju m u ş. Г>1. Yuxarıda deyildiyi kimi, belə keçid ancaq çuvaş və kam bulğarlarının dillərində baş vermişdir: *küm üV 'g ü m ü ş ', çuvaş kim il; *kı:V 'q ı ş ', çuv. x il; * ya l’ 'y a ş ', çuv. s ’u / ' i l ' ; * ə l’ik 'q a p ı', çuv. а /ьк 'q a p ı'; *уш т Г ' i ş ' , çuv. s ’b m b l ' i ş '; *bə:P 'b e ş ', kam.bul. belem . Görünür, sözün əvvəlində bu tipli / samiti istifadə olunmayıb. 89 Л/sam iti Ulu türkcədə sözün əvvəlində m samiti işlənməmişdir. Əsl türk sözlərinin kökündə sözün ortasında samitin qarşısında m samitinə nadir hallarda rast gəlinir. İntervokal pozisiyada, olduqca nadir hallarda olsa da, bu samit saxlanmışdır: *tam ır 'k ö k ', tat. ta°ım>r, qazax, tambr. alt. tambr, özb. tanıbr ' qan d a m a rı', xak. tam ır v ə s.; *tuman 'd u m a n ', tat. tbm an, qazax, tbm an, noq. tuman, qum. tuman və s. Sözün mütləq sonunda m samiti saxlanmışdır: *kim (k ə m ) 'k im , tat. k im , qum. k im , alt. kem , qırğ. k im , qazax. kim , q.balk. k im , yakut. k im və s., amma çox nadir hallarda rast gəlinir. Affikslərdə m samiti yaxşı saxlanmışdır: tat. a tb m 'a tım ', türk, atım , qazax, atım , q.qalp. atbm , özb. ö tb m , uyğ. atbm, tat. a ld b m 'a ld ım ', türk, aldım , qazax, aldbm , q.qalp. aldbm , qırğ. aldım , çuv. ild im , özb. ölbdm , uyğ. aldbm və s. Türk dillərində m samiti törəmə ola bilər; müq. tat. ya zm a , türk, yazm a, amma qazax ja zb a ; türkm. alma 'a lın m a ', çuv. s ’ırm a 'y a rğ a n ', özb. batma, amma qazax, kespe 'ə r i ş t ə '. Burada suffıksal m samiti b samitindən törəmişdir. Tat. kim ə, qazax, kem a 'g ə m i ' , amma şor. kəb ə, azərb. kimi, özb. k ib iv ə s. sözlərdəki m samiti də həmin mənşədəndir. Çuvaş dilində sözün mütləq sonunda m n mənşəyinə gedə bilər: *uzun -dan у ы ъ т 'u z u n ', *tütiin -dən tidim 'tü s tü ', *yun-dan sb in 'y u n ' və s. N samiti Ulu türkcədə sözün əvvəlində n samiti işlənməmişdir. M üxtəlif türk dillərində intervokal pozisiyada n samiti olduqca sabit olub: *ana, qəd.türk. ana, türk, ana, azərb. ana, qar. ana, kr.tat. ana, noq. ana, qazax, ana, tat. a°na: *sana- 90 _______________________________________ 's a y m a q ', qəd.türk. sana-, azərb. sana-, q.qalp. sana-, qar. sana-, türkm. sana-, noq. sana-, qum. sana-, qırğ. sana-, qazax. sana-, türk, san-, tat. sa na. Söz daxilində samitlərlə birləşmədə n daha az sabitdir. Sözün mütləq sonunda n samiti adətən saxlanmışdır: *yan, qəd.türk. yan, azərb. ya n , türk, ya n , tat. y a n, qum. yan, qaq. yan, türkm. ya n , qar. yan, qazax, ja n , q.qalp .ja n , qırğ. can, özb. y ö n , alt, d ’an, xak. çan; *kü:n 'g ü n ', türk, gün, azərb. gün, tat. kön, qum. qün, noq. köıı, qazax, kön, q.qalp. kön, uyğ. kün, qırğ. kün, özb. kü n , alt. kü n , tuv. xün, xak. kü n , çuv. кип, *o:n 'o n ', qəd.türk. on, türk, on, azərb. on, qum. on, noq. on, qaq. on, türkm. on, q.qalp. on, uyğ. on, qırğ. on, alt. on, tuv. on, xak. on, yakut. uon, çuv. vun. n>m. Çuvaş dilində sözsonu n səsinin m səsinə çevrilmə hallan müşahidə olunur: *tütün 'tü s tü ', çuv. tidim ; *uzun, çuv. у ы ъ т və s. Affiksal n samiti affikslərdəki 1 samitinin xüsusiyyətlərini təkrar edir. Öndə n samiti başlıca olaraq iki şəkilçidə assimlyasiyaya mə’ruz qalır- -ntn, yiyəlik və -nı tə ’sirlik hal şəkilçilərində. Aflikslərin ilk n səsi o türk dillərində assimlyasiyaya uğrayır ki, onlarda -lar, -lı, -lık, -la, -lan şəkilçilərində / samiti assimlyasiyaya m ə’ruz qalır. Yiyəlik halın -nın affıksindo başlanğıc n samitinin [t] və ya [d] samitləri ilə əvəzlənməsi baş verir. Nəticədə -tın //-d m variantları yaranır: at-dan alt. attın 'a tın ', ot-dan qazax, ottbn 'o tu n ', ıo l-d a n 'q o l' ko ld b ü 'q o lu n '. Affiksin başlanğıc ıı samiti ancaq saitlə və ya sonor samitlə bitən əsaslardan sonra qalır. Əsasən bütün türk dilləri üçün ümumi olan bu qayda ayrı-ayrı dillərində bə’zi istisnalara malikdir. Xakos vo tuva dillərində -ntn affiksi ancaq cingiltili samitlərdən sonra işlənə bilər. Altay, qazax, qaraqalpaq və şor 91 Yüklə 11,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|