N. Z. Haciyeva

Bundan  başqa  bu  hadisə  tuva,  şor  və  tofalar  dillərində  də 
vardır: 
* ç ık
  'ç ıx m a q ',  qazax, 
şbk,
  q.-qalp. 
şbk,
  noq. 
şbk, 
şor. 
şık\  *çak,  ç a ğ 'v
a x t ', 'z a m a n ',  qazax, 
şak,
  q.-qalp. 
şak. 
noq. 
şak,
 tuv. 
şağ,
 tof. 
şağ;  *ça/fir
  'çağ ırm aq ', qazax, 
şakbr
.; q.- 
qalp. 
şakbr,
  noq. 
şakbr.
ç>i
4
  (ts).  Ç
səsinin 
ц   (ts)
 səsinə  çevrilməsi  tatar dilinin 
Mişar  dialektində,  Sibir tatarlarının  Baraba  dialektində,  qaraim 
dilinin 
qaliteklutsk 
dialektində, 
Anadolunun 
şimal-şərq 
rayonun  türk  şivələrində  müşahidə  olunur:  tat.miş. 
цьдаг 
'çıxartm aq', 
ц а к ь г
  'çağ ırm aq ',  tat. 
barab.  ц а р '
bicmək', 
qar.qal. 
ıqıq
  'ç ıx m a q ', 
ц а к
  'v a x t ', 'ç a ğ '; 
çık>ıqık
-dan başq. 
sb k
  'ç ıx m a q ', 
дар>цар
-dan .ya/?'biçm ək'.
Bu, Başqırd dilinin tarixinədə də belə olub.
ç>s. 
Ç
  səsinin 
s
  səsinə  keçidi  başqırd,  xakas  və  yakut 
dillərində  var: 
рь£-dan  başq. 
уь
£ ' çıxmaq' ,  
ça °k
-dan
s a ° J f'ç
 ağ' 
'z a m a n ',  pəp-dən  s ə s 's a ç '.  Ola  bilsin  ki,  bu 
dəyişiklik prosesində  ara 
д>ц  (tc),
  mərhələsi  olmuşdur,  yə'ni 
д ьк-> ц ьк-> s b k - ' ç ıx m a q '.
Oxşar  çevrilmə  həmçinin  xakas  dilində  müşahidə 
olunur: 
cıfc
-dan 
sıx
  'ç ıx m a q ',  porfan-dan 
sortan
  'dum abalığı'. 
Bu  xüsusiyyət  xakas  dilinin  bütün  dialektlərini  əhatə  etmir. 
Ç 
samiti  xakas  dilinin  Qızıl  dilektində  saxlanılır.  Yakut  dilində 
sözönü  p səsinin 
5 səsinə  çevrilməsi  çox  aydın  görünür:  yakut 
seri
  'm ü h arib ə',  qəd.-türk, 
ç e r iğ '
q oşun',  yakut. 
sire
  'sifət', 
alt. 
çıra,  ça/f
-dan  'z a m a n ', 'ç a ğ '  yakut. 
sa ğ a n a '
vaxtında'. 1
ç> s
'.  Bu keçid çuvaş dilində müşahidə olunur, müq. 
çap- 
dan  çuv. 
s'u p
  'd ö y m ə k ', 'çırpm aq'  və  qırğ. 
çap
  'çırpm aq', 
qəd.-türk. 
çap
  'şapalaqlam aq',  alt. 
çap
  'biçmək  ' ;  
*çarla-Am 
çuv. 
s'urla
  'o ra q 'v ə   komi-zır. 
çarla
 'o ra q ';  çuv. 
s'uğbr 
'qışqırm aq'  və qırğ. 
ça/fir
  'ç ığ ırm aq ', 'qışqırmaq'  və  s.
Həmin hadisə Azərb.  türkcəsinin Naxçıvan şivələrində eynən müşahidə 
müşahidə olunur:  цау 'ç a y ',  uağır 'çağır'  və s. -Tərcüməçi
84
Ç
  samiti  intervokal  pozisiyada  türk  dillərinin  çoxunda 
saxlanılır: 
*açık
  'a ç ıq ',  türk, 
açık,
  azərb. 
açıq,
  türkm. 
açık
, 
qum. 
açık,
  q.-balk. 
açıq,
  kr.qar. 
açık,
  alt. 
açık,
  xak. 
açıx, 
*bıçal$'
b ıç a q ', türk, 
bıçak
,  qırğ. 
b ıç a i,
 xak. 
p ıça x,
  qum. 
bıçak, 
alt. 
bıçaq,
  azərb. 
bıçaq,  *çiçok,
  türk, 
ç i çek,
  azərb. 
çiçək,
  alt. 
çeçek,
 kr.qar. 
çiçek.
ç>ş.
  Noqay  qrupu  dillərində  p  səsinin 
ş
  səsinə  bütün 
mövqelərdə  keçməsində  intervokal  pozisiya  istisna  təşkil 
etmir: 
*açık-d
an qazax, 
a ş b k '
a ç ıq ',  q.-qalp. 
aşbk,
  noq. 
aşbk.
ç>s.
  Başqırd  dilində  p  səsinin 
s
  səsinə  keçməsi 
intervokal pozisiyaya  da  aiddir: 
bıçak-<\m  b b s a k '
b ıç a q ', 
açık- 
dan 
a  ° s b k '
 a ç ıq '.
д>щ. 
Tatar  dili  üçün  səciyyəvi  olan  p  səsi 
щ
  səsinə 
keçməsi  hadisəsi  intervokal  pozisiyada  da  aşkar  olunur: 
bıçaq­
dan  Ь щ а к
'b ıç a q ', 
açık
-dan 
а ° щ ь к '
a ç ı q '.
д>ц 
(ts).  Ç
 səsinin 
ц  (ts)
 səsinə  müntəzəm  keçidi  olan 
dillərdə  həmin  qanunauyğunluq  intervokal  pozisiyada  da 
görünür: 
açık
-dan tat.miş. 
а ц ь !$ '
a ç ıq '.
p>c.  Mə'lumdur ki,  tuva dilində  psəsi 
щ
  səsinə çevrilir. 
İntervokal  pozisiyada  o,  cingiltili 
c
  səsinə  keçir: 
a çık-d m  
a c ı^ '
a ç ıq ', 
acığ
  'a c ı ', 't u r ş ', müq. qırğ. 
açu:.
ç > z\
  Çuvaş  dilində  p  səsi 
s '
  səsinə  çevrilmişdir. 
İntervokal  vəziyyətdə  у 'səsi 
z '
 səsi  kimi  çıxış  edir,  müq.  çuv. 
k ü z'a r
'hərəkət  e tm ək ',  'yerişi  dəyişm ək'  vo  qırğ. 
köçür
.; 
türkm. 
qeçir,
 çuv. 
k iz 'it
  'gicişm ək'  və uyğ. 
k iç iş
  'g ic iş m ə k '.
ç>h.
  Yakut  dilində 
ş
 və 
s
 ara  mərhələsinin  davmı  kimi 
(
ç>ş>s>li)
  intervokal  vəziyyətdə  p  səsi 
b
  səsinə  keçir: 
müq.yakut. 
a h ı'
a c ı',  qəd.-türk. 
açığ,
  yakut. 
b ılıa x '
bıçaq'  və 
alt. 
bıçak,
 yakut. 
i  h in '
 üçiin'  və türk. 
üçün.
Türkiyə  vo  Azərbaycan  türkcələrində  intervokal  p 
səsinin 
c
  səsinə  çevrilmə  halları  müşahidə  olunur: 
* açığ-dan 
türk, 
a c ı'a c ı
' , azərb. 
a c ı'
 a c ı ',  amma belə dəyişmə  müntəzəm 
xarakter daşım ır.
85

---