N. Z. Haciyeva

qalıqlarıdır:  xak. 
azırlığ  'b u d a q lı',
  tuv. 
dağlıq  'd a ğ l ı ',
  çul. 
ta:dlığ  ' d a ğ lı
' və s.
Türk  dillərinin  bə'zilərində 
lığ
  affiksi 
-lıl<
  affiksinə 
çevrilmişdir.  Sonuncu 
- k
  samitinin  düşməsindən  sonra 
-lı/A li 
formantlı  nisbi  sifətlər  yaranmışdır:  tat. 
a°ylb 
'a y lı
  ’,  noq. 
tawlb  '  dağlı
 
qazax, 
sulb 
'  s u lu
’ 
və  s.  Qırğız  və  altay
dillərində 
-lı.ğ
  formantı 
-Ju:
  şəkilçisinə  keçmişdir,  məsələn 
qırğ. 
bala-lu:  '  b a l a l ı c ı l - d ı z l u   '  u ld u z lu
’  morfemindən 
cıl- 
dızdır.,  salfanlu:  'k ü l ə k l i '
 formasından alt. 
salkm du:
  və  s.  Ola 
bilər  ki,  sonuncu 
к
 səsi  düşən  dillərdə  müştərək  halda  bir 
müddət 
-lı/A li
  göstəricisi  olmuşdur.  Sonra  o  tamam  itmişdir. 
Yakut dilində 
-lı:q -la:x
  affiksinə çevrilmişdir (yux.bax.).
Nisbi 
sifətlərin  yaranması  üçün  müştərək 
halın 
affiksindən  istifadənin  mümkünlüyünü  monqol  dilində 
-ta y
 ilə 
düzələn  nisbi  sifətlərin yaranma  tarixi  təsdiq  edir: 
u q a lz
 ’-dan 
'n a x ış '  uqalzatay  'n a x ıu y lı'  düy-
dən 
'b a c a r ıq '  d ü y lcy  
' bacarıqlı
 ’  və  s.  Monqol  dilində  nisbi  sifətlərin 
-tay/Z-təy 
affiksi  müştərək  halın 
-ta y/A tcy
  affiksinə  uyğun  gəlir: 
tuq 
'  bayraq 
tuqtay  ' bayraqla  ',  ner  '  a d '  -nertey  ’ adla  '
  və s.
-L a /A lə   va ria n tı
Ulu  türkcədə  belə  variantın  mümkünlüyü  hər  şeydən 
əvvəl 
birle
  qoşması  ilə  təsdiqlənir-  burada 
-le
  birgəlik, 
müştərək  mə'nası 
bildirir.  Müxtəlif  türk  dillərində  bu 
qoşmanın  variasiyaları  var:  tuv. 
bile,
  salar, 
pile,
  alt.  dial 
bıla, 
q.-balk. 
bla,
 türk. 
ile>le,
 çuv. 
pala
 və s.
Altay  dilində birgəlik-  instrumental  və  ya  müştərək hala 
-la>le
 qoşması  ilə  işlənən  forma  uyğundur,  məsələn, 
ınalta-la 
'  balta  ilə   ',  m ıltık -la   '  tü fə n g lə  ',  at-la  '  at ilə   ',  çana-la  '  ayaq 
x iz ə y i ilə
 ’  və  s.  Belə  fikirlə  razılaşmaq  gərəkdir  ki,  bu  forma 
törəmədir və ulu türkcədə olmamışdır.
108
-L a tı  v a ria n tı
Türk  dillərində 
-lan
  formantlı  müştərək  halm  qalıqları 
aşkar edilir.
Görünür, 
-lan
  göstəricisi 
-an
  formantlı  vasitəli  halın 
sonluğunun  -/-  elementi  ilə  birləşməsinin  nəticəsidir. 
-Lan 
göstəricisi 
birlən  '  birgə
 ’ məqamında tatarca 
b i-lən
 qoşmasının 
tərkibində de vardır.1
Müştərək  halm 
bu 
təzahürləri 
də 
işlənməkdən 
dayanmışdır.
-Ça şəkilçili ek va tiv (m üqayisə halı)
A.M.Şerbak  müqayisəli-  hüdudlandırıcı  halı  ulu  dil 
səviyyəsinə  çatdırır;  o,  eyni  zamanda,  bu  hala  terminativ 
(nəticə)  mə'na  da  əlavə  edir,  məsələn:  qəd.uyğ. 
sen çe  's ə n in  
k im i'
  və 
tan  atk.unça  'd a n   sö k ü lə n ə   q ə d ə r
’  [Şerbak,  1977, 
s.53,54; s.61].
İlk  lativ  (tə'sirlik)  mə'nasından  müqayisə  mə'nasmın 
inkişafım  söyləmək  olduqca  çətindir.  Görünür,  müqayisədə 
istifadə  olunan 
-ça
 
affiksi,  müq.  qəd.-türk. 
y ü z -ç e   'y ü z  
qədərində
 ’  və 
tağ-ça  '  dağ-ça  (dağ  k im i) ',
  tamam  başqa 
mənşəlidir.
Ola  bilər  ki,  o,  genetik  olaraq  zəiflik  keyfiyyəti  ifadə 
edən sifətin affiksi  ilə  bağlıdır, məsələn, azərb. 
uzun-ça*
 2 ,
  qırğ. 
alş-ça  'a ğ c a
 ’. Bir-birinə tam bənzəməyənlərin  müqayisəsi  zəif 
keyfiyyətlilik bildirən mə'naların bazasında inkişaf edə bilərdi.
'  Bilən qoşması  Azərbaycan  və Türkiyə  türkcələrinin tarixində də 
işlənmişdir- Tərcüməçi
2 Azərbaycan türkcəsində  "uzunça" yox,  "uzunca" var ki, bu da "daha 
uzun"  deməkdir.  Azərbaycan  türkcəsində  azlıq anlayışı  bildirən  -ça 
şəkilçisi  isimləre artırılır:  g ö lç ə (k içikg ö l),  meydança (kiçik m eydan)- 
Tərcümoçi
109

---

Türk hal  sisteminin qədim vəziyyətinin 
dəyişməsi və onun səbəbləri
Yuxanda  təsvir  edilmiş  türk  hallarının  qədim  sistemi 
linqvistik texniki baxımdan o qədər də rasyonal  deyil.  Məkanın 
və  nədənsə  hərəkətin  formal  məhdud laşmaması  və  onların 
çıxışlıq-  yerlik  halda  birləşməsi  narahatlıq  yaradırdı.  Görünür, 
artıq  qədim  dövrdə  olduqca  yaxın  mə'nalı  müxtəlif yerlik  hal 
formalarının 
toplanması 
dildə  müəyyən  münbit 
zəmin 
yaratmışdır.  Daha  çox  aydınlıq  və  müəyyənlik  yaranmasına 
doğru meyl başlamışdır.
Mövcud ziddiyyətlər  müxtəlif yerlik  halların  sistemində 
güclü  ixtisara  səbəb  olmuşdur.  Artıq  ən  qədim  türk  yazılı 
abidələrində  bir  çox  yönlük  və  müqayisəli  hallar  nəzərdən 
kənarda qalmış və olduqca nadir hallarda istifadə olunmuşdur.
Çıxışlıq-  yerlik  halda  da  formal  ayrılma  baş  vermişdir. 
Bu  halın  əski 
-ta/Ada
  göstəricisi  ancaq  yerlik  mə’nası  ifadə 
etməyə başlayır:  tat. 
um m n-da  'm e ş ə d ə   \
  türk, 
ev-d e  'e v d ə  \  
Haradansa  və  ya  nəyin  içindənsə  hərəkəti  ifadə  etmək  üçün 
çıxışlıq halın spesifik (özəl) 
-tan/A tən
 şəkilçiləri  formalaşır:  tat. 
a°wbl-dan  'a u ld a n ',
  türk, 
ev-d en   'e v d ə n '.
  Ola  bilsin  ki,  bu 
yeni  sonluq  çıxışlıq-yerlik  halın  əvvəlki 
-twA-da
  sonluğunun 
qədim  yönlük  hallardan  birinin 
-n
  sonluğu  ilə  birləşməsi 
nəticəsində  yaranmışdır.  Bu  yolla  yaranmanın  mümkünlüyünü 
evenk  dili  təsdiq  edir.  Evenk  dilində  yerlik  halın 
-duk 
göstəricisinin  tərkibində  yerlik  halın 
-du
  və  yönlük  halın 
-k 
göstəricisi vardır.
-L ı:ğ
  şəkilçisi  çox  erkən  işləklikdən  çıxmışdır,  çünki 
omonim  səciyyə  daşıyırdı: 
-lı:ğ
  şəkilçisi  geniş  şəkildə  nisbi 
sifət yaradılmasına xidmət etməyə başlayır.
İzafet  konstruksiyası  ilə  yanaşı, 
-m /A in
 
göstəricili 
xüsusi  yiyəlik  hal  meydana  çıxır  ki,  mənşəyi  bu  günə  qədər 
mə’lum  deyil.  İstisna  deyil  ki,  yiyəlik  halın  yaranması  üçün
110
  ----------------------------------------------------------------------------------------
vasitəli  halın 
-m /A in
 forması  əsas  olmuşdur.  Lakin  ilk baxışda 
bu,  inandırıcı  görünmür.  Əslində  isə  mənsubiyyət  və  birgəlik 
mə'nalanmn kəsişmə nöqtələri  var.  Hər hansı bir şeyə sahiblik 
əşyanın  və  onun  sahibinin  müəyyən  dərəcədə 
yaxınlığını 
nəzərdə  tutur. 
"U d e v u şk i y e s t ko şka  "
 ("Qızda  pişik  var")  rus 
cümləsi  vala dilindəki 
"İm eets ko şka  s  d e v u şk o y "
 ("Qızla pişik 
var")  ifadəsinə uyğundur.
Mari 
dilindəki 
yiyəlik 
halın 
göstəricisi 
qədim 
müştərəklik  göstəricisi  ilə  formaca  uyğun  gəlir: 
ya l-m  
'k ə n d in
  ’ və 
y o l-m   'p iy a d a
(hərfən: 
'a y a q la
  ').
Görünür,  türk  dillərində 
-m
  şəkilçili  vasitəli  halın 
yiyəlik hal  mə'nasında  işlənməsi  onun  sıradan  çıxmasının  əsas 
səbəbidir.
Yiyəlik  halın 
-m /A in
  və  vasitəli 
halın 
-m /A in 
şəkilçilərinin  eyni  olmasına  mane  olan 
n
  sonluğuna  gəlincə, 
demək  lazımdır  ki,  dilarxası 
n
  yiyəlik  halın  yeni  şəkilçisini 
fərqləndirmək məqsədilə yarana bilərdi.
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  vasitəli  hal  affiksinin  yiyəlik 
hal  affiksi  kimi  işlənməyə  başlaması  yakut  dilində  yaxşı 
izlənir.  Tunqus-  mancur  dillərinin  tə'siri  ilə  orada  bu  proses 
axıra  çatmamışdır.  Lakin  yakut  dilində  elə  nümunələr  tapmaq 
olar  ki,  onlarda  vasitəli  halın  göstəriciləri  yiyəlik  hal  mə'nası 
daşıyır: 
m in   atağ-m   suala  'm ə n im   ayağım ın  i z i ',   ü lə  jo n -u n  
aloğo  '  ə m ə k ç i  xalqm   h ə y a tı',  R o ssi  noruottar-m   o/oxtoro 
'R u siy a  xalqlarının h ə y a tı'.
Beləliklə,  ulu  türkcənin  dağılmasına  qədər  altı  haldan 
ibarət  yeni  hal  sistemi  formalaşmışdır.  Bu  sistem  yakut  dilini 
istisna  etməklə,  istənilən  müasir  türk  dilində  mütləq  təməl 
kimi çıxış edir. Onu bu şəkildə göstərmək olar:
111

---