N. Z. Haciyeva

й> п:  * k ə:n
' gen' ,   azərb. 
g en ,
  türk, 
gen,
  q.qalp. 
ken; 
*tan.
 'd a n ', türk, 
tan,
  azərb. 
dan;  *tə:n
  't ə n ' ,  azərb. 
tən,
  çuv. 
tan.
Adətən  sözsonu 
n
  samitini  saxlayan  dillərdə  qədim 
sözsonu 
Л 
samitinin  itməsi  türk  dilləri  üçün  çətin  izah  olunan 
hadisələrdəndir: 
k a z
Yn-dan  tat. 
к а у ь к 'ц л у т
  a ğ a c ı', 
tərən- 
dən tat. və başq. 
tirən
 'd ə r i n ', müq.qırğ. 
teren
 'd ə r in '.
Bir  sıra  türk  dillərində  affikslərin  qarşısında  sözsonu 
Л 
samiti  saxlanır: 
* a n ç d
o v ç u ',  alt. 
ançı,
  qırğ. 
ançı,
  xak. 
ançı, 
qazax, 
anşb,
  q.-qalp. 
anşb,
  noq. 
anşb;  *anla
  'a n la m a q ',  noq. 
an-la,
 qum. 
an-la,
 tat. 
a° nna,
 qazax, 
an-da,
 türkm. 
an-la.
Bu  baxımdan 
n
  səsi 
n
  səsinə  keçmiş  Türkiyə  və 
Azərbaycan 
türkcələri 
istisna 
təşkil 
edir: 
müq.
*anla
' anlamaq' ,  türk, 
anla,
 azərb. 
anla;
 qar.tr. 
anla,
 qaq. 
am a.
Kokret türk dilində 
n
 səsinin ümumi vəziyyətindən asılı 
olaraq, şəkilçilərdəki 
n
 ya saxlanmış, ya da dəyişmişdir.
R samiti
Ulu türkcədə sözün əvvəlində  rsamiti  işlənməmişdir.
İntervokal  pozisiyada 
r
  samiti  adətən  saxlanır: 
*ara, 
qəd.türk. 
ara,
  qırğ. 
ara,
  qum. 
ara,
  özb. 
ora,
  alt. 
ara,
  qazax, 
ara, 
q.-qalp.  ara,  tat. 
a
 °ra,  türkm.  ara,  tuv.  ara,  xak. 
ara; 
^ a r a 'q a r a ',  türk, 
kara,
  tat. 
ka ° ra,
  başq. 
ka ° ra,
  qırğ. 
Jfara,
  q.- 
qalp. 
kara,
 noq. 
kara,
 q.-balk. 
kara,
 kr.qar. 
kara,
 qum. 
kara,
 özb. 
kora,
  alt. 
Çara,
  türkm. 
qara,
  azərb. 
qara,
  tuv. 
Çara,
  xak. 
xara, 
çuv. 
xura;  * k u rıığ 'q u m ’
,  türk, 
kuru,
  azərb. 
quru,
  qazax, 
к ы ь , 
q.-qalp.  Аъ/ь,  tat. 
к ы ъ ,
  qırğ. 
/furu,
  alt. 
kuru,
  xak. 
xuruğ,
  özb. 
kuruk.
R
 sözün  daxilində  samit qarşısında qeyri-sabitdir.  Çuvaş 
dilində  elə  fellər  var  ki,  bə'zi  formalarında 
r
  səsi  düşür, 
məsələn, 
р а т ь -dun,  рапъ
 'v e r d i';  Türkiyə  türkcəsinin  elə 
dialektləri  var  ki,  orada 
verd i
  forması 
vcdi
  şəklində  işlənir,
94  _______________________________________
Bütün  müasir  türk  dillərində  ər'o lm aq '  felində  r   samiti 
itmişdir. 
*ərdi-
dən  türk,  /ü'/'var  id i'. 
R
  samiti  uyğur  dilində 
xüsusilə tez-tez itirdi: 
ördək-
dən uyğ. 
ö :d ə k y
ö rd ə k ', 
orma-dan 
o:rna
'biçin' ,  
kö rm ək-
dən 
k ö tm ə k
  'görm ək'  və s.
Müxtəlif türk  dillərində  sözün  mütləq  sonunda  r  samiti 
sabitdir: 
*!ya:r'
q a r ',  qəd.-türk. 
kar,
  türk, 
kar,
 azərb. 
qar,
  türkm. 
qa:r,
  alt. 
/far,
  qırğ. 
kar,
  qazax, 
kar,
  q.-qalp. 
/far,
  noq. 
kar,
  tat. 
Ara 
° r,
  başq.  /ra°r,  özb. 
fyör,
  xak. 
xar,
  tuv. 
kar;  * y ə :r 'y e r ’ ,
  türk. 
y e r ,
  azərb. 
yer,
  özb. 
yer,
  qum. 
yer,
  tat. 
f i r ,
  başq. 
yer,
  q.-qalp. 
cer,
 qırğ. 
cer,
 şor. 
çer,
 tof. 
çer,
 çuv. 
sir.
Müntəzəm  əks  olunmasına  baxmayaraq,  türkoloqlar 
r  
samitini qeyri-sabit səs hesab edirlər.
Uyğur  dilində  sözsonu  r   səsi  tez-tez  itir: 
yer-dan 
y e d
 y e r ', 
(yar-dan
  /ra;'q ar'  və s.  Uyğur dilinin dialektl ərində 
r  
səsi 
j
  və 
у
  səslərinə,  yaxud  serebral  r   səsinə  (dil  ucunun 
damağa tərəf əyilməsilə yaranan  samit) çevrilə bilər.  Qaraçay- 
bolkar  dilində 
-lar
 cəm  şəkilçisində  sonuncu 
r
 səsi  itmişdir: 
taw 'd a ğ ' -tawla 'd a ğ la r '.
Protetik samitlər haqqında
(s a m itlə rin  a rtım ı h a q q ın d a )
Türk  dillərində  sözü  başlanğıc  saitlərinin  qarşısında 
protetik samitlər törəyə bilir.
Protetik 
v
  samiəti  daha  çox  çuvaş  dilində  müşahidə 
olunur: 
uzun-
 dan 
у ь г ы п '
 u z u n ', 
*u:ç-
 dan  m ''s o n ',  
*o:n-
 dan 
v u n
' on' ,  
*or-dan  v ır
’biçm ək' ,  
*a:ç-
dan 
vız’b '
a c ', 
*ökiz- 
dən v iç ir'ö k ü z ', 
*onnan-dan  v b tm a n '
 m eşə'  v əs.
Buna  oxşar  protetik  samit  həmçinin  özbək  dilinin 
C uş 
pivəsində  də  qeydə  alınmışdır: 
at-
dan 
va C
a t ',  
altı-dan 
v a ltı'
altı'  və s.  [Şerbak,  1970, s. 179].
V
 protezinin  yaranmasını  qazax,  qaraqalpaq,  qaraçay- 
balkar  dillərində,  həmçinin  başlanğıc 
[o]
  və  [öj  saitləri
95

---